«Arilik» siyasi oyunları. Tacik və SSRİ-nin digər xalqları ilə aparılmış ideoloji təcrübələr

Rusiyada çar hökumətinin devrilməsindən və SSRİ-nin yaranmasından sonra qonşu İranda böyük dəyişikliklər baş verdi. Böyük Britaniyada uzun müddətdən bəri Böyük Britaniya Qacar sülaləsinin siyasətini nəzarəti altında saxlayırdı, sonra İngilis siyasətçilər türk elitanın hakimiyyətdən salınmasına və İranın və ya «Ari» ünsürlərinin yüksəlməsinə çalışmağa başladılar.

1925-ci ildə Qədər türk xanədanının devrilməsi və hansısa bir Reza Savadkuhinin hakimiyyətə gəlməsi, «qədimlik» nöqteyi nəzərindən «Ari» Pəhləvi xanədanının nümayəndəsi elan edilməsi, bu cür planların həyata keçirilməsi üçün edilmişdir.

Gülüş doğuran odur ki, Reza Savadkuhi (Pəhləvi) və ailəsi öz siyasi hakimiyyətlərini gücləndirmək üçün İngilislərin əmrləri ilə «qədim fars» siyasi oyunlarını oynamağa qərar verən Azərbaycan türkləri idilər.

Qafqazdakı sovet hakimiyyəti də «Ari», ya da daha çox İran elementlərinə üstünlük verməyə başladı. Bu məqsədlə Gürcüstan ərazisində Cənubi Osetiya Muxtar Bölgəsini yaratdılar və əslində bu gün də Gürcüstanın əziyyət çəkdiyi separatçılıq və millətlərarası qarşıdurmanın əsasını qoydular.

Sovet hakimiyyəti tərəfindən Türküstanda (Mərkəzi Asiya) daha böyük bir sınaq həyata keçirildi. Burada Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının ərazisində, Buxara və Xivə xanlıqlarından bolşevik inqilabçılar tərəfindən üsyan yolu ilə xaric edilmiş olanlar, «Sovet respublikaları (Buxara və Xarəzm)» milli-ərazi demarkasiyası» əsasında qurulmuş, Türkmənistan və Özbəkistan SSR adlı iki respublika yaradıldı.

1924-cü ildə qəflətən Özbəkistan SSR-nin tərkibində fars dilində danışan Tacik Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaradılıbr. Tacikistan dövləti adlı bir dövlət heç zaman bu torpaqlarda olmayıb və taciklər əsrlər boyu türk dövlətlərinin ərazisində yaşamışlar. Bundan başqa, Tacikistan MSSR-də etnik taciklər əvvəlcə özbək əhalisinin əksəriyyəti arasında yaşayan azlıq təşkil edirdilər.

Taciklərin sayını süni şəkildə artırmaq və muxtar qurumu birliyin respublikasına çevirmək üçün türkdilli əhalinin böyük kütlələrini zorla tacik etnik kimliyi adıyla yazmışlar.

Eyni zamanda, «Ari» millətçiliyi nəticəsində taciklərin şüuruna yeridildi ki, onlar «qədim» və «yerli» əhalidir, Türklər isə bu ərazilərə «gəlmələr»di. Buna baxmayaraq, «farslaşdırma» prosesi çox zəif gedirdi və yalnız 1929-cu ildə Tacikstan SSR-ni Özbəkistan SSR-dən ayırmaq planı yüzlərlə, minlərlə özbəyi zorla tacik yazıb dəyişdirmək hesabına mümkün oldu, baxmayaraq ki, onların çoxu Tacik dilini həqiqətən bilmirdilər.

Ancaq bu süni prosesə «ariləşdirmə» prosesinə mane olmaq çətin idi. Çünki tacik olmaq istəməyənlər «basmaçlar» kimi qeydə alınır və repressiyaya məruz qalırdılar. Yeri gəlmişkən, tanınmış türkiyəli siyasətçi müasir Tacikistan ərazisində — Osmanlı İmperiyasının Müdafiə Naziri Enver Paşa (1881-1922) həlak olmuşdu, o, burada Sovet hakimiyyətinə müqavimət göstərməyə çalışmışdı. Sovet tarixçiliyində o, «Basmaç hərəkatının liderlərindən biri idi və Pan-Türkçülüyün təcrübəliideoloqu sayılırdı». Başlanmış «ariləşdirmə» prosesinə müqavimət göstərən, Türkistanın hər hansı bir sakini özünə və ailəsinə qarşı olan repressiyalarla «əks-inqilabçı elementlər» elan oluna bilərdi.

Bənzər bir «Ariləşdirmə» eksperimenti Azərbaycan ərazisində, Talışlar yaşayan ərazilərdə başladılmışdı. Hətta bütün Talışların Azərbaycan türk xalqı ilə birgə özünü göstərdiyinə diqqət belə yetirməmişdilər. Özbəkləri milliyətcə taciklər kimi qeyd edildikləri kimi, Azərbaycanın cənubunda, azərbaycanlıları (türkləri) da Lənkəranda Talışlar kimi qeydiyyata alırdılar. Azərbaycanın Xəzəryanı cənubunda sovet hakimiyyəti sərhəd kordonunu yaradaraq, qalan Azərbaycan əhalisinə bura keçməyə yalnız xüsusi şəkildə icazə verildi. Bu üsulun SSRİ-nin digər sərhəd bölgələrində analoqu olmayıb, Azərbaycanın cənubundakı Talış bölgəsini və qonşu kəndlərini əhatə edən geniş bir sərhəd kordonu idi və buraya daxil olmaq üçün nəzarət və məhdudiyyətlər, xüsusilə çox sərt idi. Buradakı sərhəd zonası yüzlərlə kilometr — Biləsuvar (Puşkin) və hətta şimala qədər ölkənin dərinliyinə və genişliyinə uzanırdı. Burada vəzifələr və maneələr təyin olunurdu — xüsusi icazəsiz Talışların yaşayış yerlərinə və ətraf ərazilərə heç kim daxil ola bilməzdi. Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyəti illərində heç bir yerdə sərhəd zonasının belə bir genişlik içində olması qeydə alınmayıb. Müqayisə üçün, Gürcüstanda Batumi sərhəd kordonlarından (sərhədi yalnız 15 km) biri bu cür sərhəd zonasına daxil deyildi. Beləliklə, Talış zonası Azərbaycanın qalan hissəsindən süni şəkildə ayrılmışdı.

Bu kordonun içərisində qalanlar 1930-cu illərdə mürəkkəb bir «farslaşdırmaya» məruz qalıblar. Nüfus sayımı və pasportların verilməsi zamanı yerli Türk əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi Talış kmi qeydə alınıb. Bunun nəticəsində, sonrakı siyahıyaalmalar zamanı talışların sayı azalırdı. Çünki insanlar etnik mənsubiyyətini dəyişmək istəməyərək sovet ideoloji maşınını sevindirməkdən imtina etdilər.

Daha sonra fars dilinin xüsusi versiyasını — Sovet ideologiyasının hazırladığı «Talış ləhçəsi»nin intensiv tədrisinə başladıldı. Lənkəranda çox sayda çap mətbəəsi açılıb, bu süni dildə çox sayda kitab nəşr olundu. Talış məktəblərində Talışların türklərdən fərqli olaraq «Ari» xalqı olması, bu ideologiyanın həyata keçirildiyi xüsusi bir «arilik» tarixi konsepsiyası da inkişaf etdirildi.

Lakin Azərbaycanda Talışların «ariləşdirilməsi» Türkistanda «tacikləşdirmədən» daha çox etirazla ilə qarşılaşdı. İnsanlar nə üçün onların milli mənsubiyyətinin Talış yazıldığını başa düşmədilər və məktəbdə uşaqlarını süni şəkildə dəyişdirilmiş «Talış» dilini öyrənməyə məcbur etdilər, hətta talışların özləri də Talış dilindən uzaqlaşdılar və anlaşılmaz Fars dilinə aid sözlər ilə dolu bir qondarma dillə qarşılaşdılar.

Sovet hakimiyyəti ilk növbədə Tacikistanda olduğu kimi, Lənkəranda çox millətin yeni etnik kimlikdən və dildən «istifadə» edəcəyinə inanırdı. Lakin əgər Tacikistanda hələ də özbəklərdən fərqləndiyini anlayan taciklər (əsasən dağlıq ərazilərdə) olsa da, Talışlar arasında özlərini ətraf türklərdən təcrid etmək niyyəti yox idi.

Sovet hakimiyyəti «Arilik təcrübələri» ilə məşğul olduğu vaxtlarda, beynəlxalq vəziyyət dəyişdi. Vəziyyətin dəyişməsi «Arilik» nəzəriyyəsinin siyasi və ideoloji baxımdan təhlükəli və çürüklüyünü göstərdi. Nasistlər «Arilik nəzəriyyəsini» qəbul edən Almaniyada hakimiyyətə gəldilər. İranda əzəli Fars fəalları olan və «Arilik» doktrinasına sadiq Şah Reza Pəhləvinin idarə etdiyi İran, Almaniyaya tərəf çıxmağa başladı.

1935-ci ildə Reza Şah rəsmi olaraq dünya ictimaiyyətinə müraciət etdi və dövlətin dövlətin yeni adını — «İran» (yəni Aryan ölkəsi) istifadə etməyə çağırdı. Bütün bunlar Nasist Almaniyasında və digər ölkələrdə dəb olan «Aryan» ideyasının işığında edilirdi.

Moskva birdən anladı ki, onların «ariləşmə»si siyasəti ilə məqsədlərdən çox uzaqlaşdılar. Amma «Ari standartları» tətbiq olunmuş Tacikistan, yeni yaradılmış birliyin respublikası kimi ləğv edilmədi.

Ancaq Azərbaycanın cənubunda hakimiyyətin, Talış xalqı arasında, xüsusilə də «Arilik təzyiqi» azaldılması ilə «ariliyə» müqavimət göstərən insanlar rahatlaşdılar və süni şəkildə verilən etnik kimlikdən dərhal imtina etdilər.

Buna görə də, heç kim təəccüb etmədi ki, sonrakı siyahıyaalmalarda «Talışlar» özlərini türklər kimi yenidən kimliklərini yazdırdılar. Bir paradoks ortaya çıxır: birincisi, hakimiyyət orqanlarının təzyiqi altında talış əhalisinin sayı süni şəkildə artırıldı, sonra da kəskin şəkildə aşağı düşdü, çünki zorla tətbiq olunan etnik siyahı tərtib etmişdilər. Ona görə də kimsə etiraz etmədi, çünki kimliyini dəyişənlər Türklər idi. «Talış» sözünün etnik bir mənaya sahib olması səbəbini anlamadılar.


Nəhayət, Talış dağlarının hər bir vətəndaşını etnik Talış adlandırmaq ağılsızlıqdır. Yəni bu etnik adın özü belə, bir müddət olaraq istifadə edilən coğrafi bölgənin adıdır. Ancaq Sovet İttifaqı son günlərinə qədər Moskva hakimiyyət orqanları istənilən vaxt Talış torpaqlarına «etno kimliklə təcrübə» aparmaq üçün geri qayıtmaq üçün özünə lazım olan problemi yaratdı.

Bu problem 1930-cu illərdə yaradılmışdır. Burada bütün hər şey DTK-KGB-yə tabe idi (sərhədçilər KQB-nin bir hissəsi idi) və SSRİ-nin son illərində separatizmin yayılması Sovet xüsusi xidmət orqanlarının əsas işi idi. Talış torpaqlarında «əvvəlcədən» bu cür separatizmin dövrəyə daxil edilməməsi (Abxaziya və Cənubi Osetiyadakı separatizmə görə eyni tələblər ilə işlənmişdi) yalnız çoxmillətli Azərbaycan xalqının bir hissəsi olan talışların belə bir xain yola düşməməsinin nəticəsi idi və onlar Azərbaycan SSR-in dağılmasını heç zaman düşünmədilər.

Mənbə: Kavkazplyus

Tərcümə Fedai.az Araşdırma Qrupuna məxsusdur

Bu xəbəri paylaşın: