«5 may 2018-ci il tarixində vəzifəyə başlayan 5 milyon əhalisi olan Kosta Rikanın yeni prezidenti Carlos Alvarado, seçkidən iki gün sonra dünyanın ən yeni xəbər saytlarından ən çox diqqəti cəlb edən paytaxt San Josedəki Demokratiya meydanında minlərlə Kosta Rikalılar qarşısında çıxış etməsi diqqət çəkən xəbərlərdən biri oldu.
Beləliklə, insanların əksəriyyətinin onu xəritədə tapa bilməyəcəyi kiçik bir Mərkəzi Amerika ölkəsinə bu qlobal marağın səbəbi nə idi?
Birinci səbəb təbii ki izahın məzmunu idi;
Kosta-Rikanın 38 yaşlı prezidenti, ölkənin 2021-ci ilə qədər yanacaqdan enerji istehlakını tamamilə dayandırmaq qərarına gəldiyini açıqladı.
Yəni 2021-ci ildən etibarən Kosta Rikada neft məhsulları, kömür və təbii qazdan enerji üçün istifadə tamamilə qadağan ediləcəkdir.
Əslində, Kosta Rika bu sahədə dünyada üstün bir mövqeyə çatmışdır.
Ölkə 2017-ci ildə illik elektrik enerjisinin 99 faizini bərpa olunan enerji mənbələrindən əldə etmişdir. 2021-ci ildə benzin, mazut və ya dizel ilə işləyən bir vasitə olmayacaq. Kosta Rika atmosferinə buraxılan karbon tullantıları sıfıra enəcək.
Əslində, hidrogenlə işləyən bir avtomobildən istifadə edən Prezident Alvarado, «Müstəqilliyimizin 200 illiyini qeyd edərkən 2021-ci ildə bütün nəqliyyatımızı yanacaq yağlarından da azad edərək müstəqilliyimizi taclandıracağıq» -dedi.
Bununla birlikdə, ekoloji həssaslığa yalnız Kosta Rika Prezidentinin nitqinin qlobal əks-sədası səbəb olmamışdır. Son illərdə bütün dünyada artan Kosta Rikaya olan maraq da buna töhfə verib.
İngiltərədə yerləşən Yeni İqtisadiyyat Fondu tərəfindən hər il elan olunan Xoşbəxt Planet İndeksinə (HPI) görə Kosta Rika bu il, bir daha dünyanın ən xoşbəxt ölkəsi oldu. Son illərdə həmişə digər xoşbəxtlik indekslərinin başında olub.
Kürəyi çantalı səyyahların, xoşbəxt təqaüdçülərin inkişaf etmiş ölkə vətəndaşlarının və ümumdünya turistlərin yeni sevimlisi bu ölkədir.
Yüksək gəlir və istehlak səviyyəsi olan Avropa və Şimali Amerika cəmiyyətlərinin xoşbəxtlik indeksinin başında olması təəccüblü deyil. Halbuki, bir ölkənin nisbətən geridə qalmış, sıx qarşıdurma bölgəsi, mütəşəkkil cinayətkarlıq və siyasi gərginliklər içərisində ‘dünyanın ən xoşbəxt ölkəsi’ olması hər baxımdan bir möcüzədir.
Adambaşına düşən milli gəliri 8000 dollar civarında orta səviyyəli bir ölkədə yaşayan, ölkənin coğrafiyasının əhəmiyyətli bir hissəsində təbii nizamı qurban verərək sonrakı nəsillərə ötürməyi bacaran bir vətəndaş, Avropa və Amerikadakı yüksək istehlak cəmiyyətlərinin üzvlərindən daha uzun, firavan və xoşbəxt bir həyat yaşaması böyük maraq doğurur.
Əslində, Kosta Rika, coğrafi xüsusiyyətləri verdiyi şansın və yüksək müvəffəqiyyətli sosial siyasətin ümumi səmərəsini yaşayır.
Qüdrətli kənd təsərrüfatı mülkiyyətçiləri və onlarla əməkdaşlıq edən üstünlük təşkil edən bir zümrə olan digər Mərkəzi Amerika ölkələrindən fərqli olaraq, dağlıq coğrafiyada geniş miqyaslı kənd təsərrüfatı torpaqlarına sahiblənməyin qarşısını aldı. Nəticə etibarilə, bütün kiçik kənd təsərrüfatı mülklərinin sahibləri olan Kosta Rikalılar, təhsildə prioritet olan, sağlamlıq sığortası sistemini inkişaf etdirən, kiçik kəndlərdə pulsuz sağlamlıq klinikaları quran, güclü zümrə adamlarından daha çox su hövzələrinin təmizliyini qorumağa çalışan təvazökar liderlərə üstünlük verdi.
Qonşu ölkələrdə hərbi rəhbərləri və ya kənd təsərrüfatı rəhbərləri prezident olduqları günlərdə Kosta Rikalılar müəllimləri prezident edirdi. 1869-cu ildə qüvvəyə minmiş bir qanunla ibtidai təhsil məcburi hala gətirildi. Bu dövr üçün qeyri-adi olan şey, qızlar üçün də bunun icbari olması idi. 1877-ci ildə edam cəzası ləğv edildi, bu da o dövrdən bir addım qabaqda olmaq deməkdi. 1930-cu ilə qədər Kosta Rika dünyanın ən yüksək savadlı ölkələrindən biri oldu. Kosta Rikada bu gün savadlılıq 98 faiz səviyyəsindədir.
Yenə 20-ci əsrin əvvəllərində bütün kəndlərə təmiz içməli su çıkildi və uşaq ölümü ilə mübarizə başladı. 1940-cı illərdə sosial təminat sistemi quruldu, bu da bu gün dünyanın ən uğurlu təcrübələrindən biri sayılır.1961-ci ildə daha bir radikal addım atıldı, bütün vətəndaşları və daimi mühacirləri sığortalayan qanun qəbul edildi. Bu gün hər kənddə pulsuz xidmət göstərən sağlamlıq klinikaları qurulmağa başladı.
Bütün bu siyasətlərin sonunda 1970-ci ildə 66 olan orta yaş həddi bu gün 80-ə yüksəlib. Kosta Rika bir vətəndaşının sağlamlıq təhlükəsizliyinə xərclədiyi pulun adambaşına düşən hissəsinin milli gəlirə nisbəti tibbi sığorta və xəstəxanalarının ödənişli olduğu ABŞ-a nisbətən 1/10-dir.
Bu fövqəladə müvəffəqiyyətin əsas səbəbi, Kosta Rikanın sağlamlıq sisteminin, xəstəliklərə qarşı deyil, sağlamlığı qorumağa üstünlük verməsidir. Müalicə siyasəti xəstəlik nisbətini xeyli aşağı salır, bu da ölkənin səhiyyə xərclərini azaldır. Tibbi sığorta sistemi adi kəndlidən tutmuş məmurlara qədər bütün vətəndaşların ehtiyaclarını ödədiyi üçün cəmiyyətdə ümumi narahatlıq səviyyəsi fərdi etimad hissini artırmaqla azalır.
Beləliklə, Kosta Rika çox zəngin bir ölkə olmadığı halda, səhiyyə və təhsilə bu qədər sərmayə mənbəyini haradan tapdı?
Cavab budur ki, əslində Kosta Rikanı dünyanın ən orijinal ölkələrindən birinə çevirən şey…
Ordusu olmayan bir ölkə
Kosta Rika prezidenti Alvaronın çıxışı ilə dünyada gündəm olmasından 70 il əvvəl bütün qaşlar başqa bir Kosta Rika prezidentinin çıxışı ilə yenidən qaldırılmışdı. 1 dekabr 1948-ci ildə o dövrün Kosta Rika prezidenti Jose Figueres, əlindəki bir silahla ordunun baş qərargahının məşhur bayır qapısına gəlib onu yıxmaq istəyəndə San Jose qəzetləri üçün siyasi bir şou göstərmirdi. Tezliklə elan edəcəyi son dərəcə qeyri-adi bir qərarı elan etməyə hazırlaşırdı.
Prezident, indi Kosta Rika ordusunu tamamilə ləğv edərək ordusuz bir ölkə olmaq qərarına gəldiyini açıqladı. Mərasimin sonunda qərargahın qapısını yıxıb açarını təhsil nazirinə verərək, binanın Milli İncəsənət Muzeyi kimi istifadə olunacağını bildirdi.
1949-cu ildə qəbul edilmiş və hələ də qüvvədə olan konstitusiya ilə, həmin ilin milli müdafiə büdcəsi və hamısı təhsil və səhiyyə sərmayələri hesabına Kosta Rikanın təbiətinin qorunmasına verildi. Kosta Rikanın 70 ildir ordusu yoxdur. Yalnız şəhərlərdə ictimai asayişlə məşğul olan polis qüvvəsi var. Xarici ölkələrin başçıları ziyarətə gəldikdə rəsmi mərasimlə görüşmək üçün simvolik bir hərbi hissənin yaradılması da qadağandır. Hərbi birlik əvəzinə xarici qonaqları ölkənin rənglərinə bürünmüş uşaqlar qarşılayırlar. Bölgədəki qonşuları olan Qvetemala, Nikaraqua və Honduras, 70 ildir ki, siyasi qarşıdurmalar, vətəndaş müharibələri, mafiya müharibələri və hərbi çevrilişlərin səhnəsidir. Digər qonşu Panama qlobal çirkli pulların yuyulması mərkəzi kimi pis bir nüfuza sahibdir. Kosta Rikada sabit və sağlam demokratik təsisatlar var.
1987-ci ildə Kosta Rika prezidenti Oscar Arias, ABŞ-ın Konqresində, Reyqan administrasiyasının, Nikaraquadakı Kontra müharibəsində iştirak etmək üçün yenidən bir ordu qurmaq üçün təzyiq göstərdiyi günlərdə danışacaqdı: »Mən güclənmək üçün ordusunu ləğv etməkdən qorxmayan bir ölkədən gəlmişəm. Vətənimdə tək bir tank, top, döyüş gəmisi və ya hərbi vertolyot görə bilməzsən. Dövlətimiz heç kimə təhlükə yaratmır. Nə qonşuları, nə də öz xalqı üçün. Bu təhdidlərin olmaması tankımızın, silahımızın olmadığına görə deyil, ac, savadsız, işsiz və evsiz insanların sayının çox olmadığına görədir. »Reyqan rəhbərliyinin təzyiqlərinə qarşı dayanan Arias, Nikaraqua ilə diplomatik böhranını diplomatiya ilə başa çatdırmaq səylərinə görə iki ay sonra Nobel Sülh Mükafatına layiq görüldü.
«USA Today» qəzetinə verdiyi açıqlamada, ölkənin keçmiş daxili işlər nazirlərindən biri olan Alvaro Ramos, hərbi xərclərdən qurtulmağın ölkəyə, xüsusilə 1950-1960-cı illərdə böyük üstünlüklər gətirdiyini vurğulayır: »Xəstə və yorğun ölkə icmasının həyatı dəyişdi və irəlilədi. Xəstəxana tikdik. Ancaq ən əsası, demək olar ki, təhsilə investisiya qoymaqla parladıq».
BMT-nin keçmiş baş katibi Pan Gi Mun, »Kosta Rika onilliklər boyu lazımsız hərbi xərcləri rədd etməkdə dünya nümunəsi oldu. Nəticədə ölkə bu gün çox cüzi gəlir bərabərsizliyinə və böyük sosial barışa sahibdir.» Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Sülh Universiteti də Kosta Rikanı öz evi olaraq seçdi və bu nümunəvi münasibətə verdiyi qiymətini göstərdi.
Bununla birlikdə ABŞ-da yaşayan Kosta Rikalı Eva Lahnmann, ordusuz Kosta Rikanın tamamilə cənnət olmadığını vurğulayıb. Ətrafında hələ də bir az cinayət və ya yoxsulluq var …
Ancaq Kosta Rikalılar olaraq, haradan haraya gəldikləri üçün ölkələrindən çox qürur duyduqlarını» da bildirirlər.
«Anam gecələri yata bilər. Kosta Rikada tez-tez istifadə etdiyimiz bir cümlədə deyildiyi kimi: «Hüzur, Kosta Rikalı ananın böyüdüyü körpənin bir gün əsgər olmayacağını bilməsidir.
Dünyadakı 5 mavi bölgədən biridir
Kosta Rikanı dünyanın diqqət mərkəzinə gətirən səbəblərdən biri də dünyada az sayda «mavi bölgə» dən birinin olmasıdır.
Mavi Zona (Blue Zone), insanların orta səviyyədən yüksək bir həyat keçirdikləri yerlər üçün istifadə olunan bir termindir. Dünyadakı insanların uzunömürlülüyünün araşdırılmasına həsr olunmuş Dan Buettner, National Geographic jurnalının 2005-ci ilin noyabr ayındakı nömrəsində «Uzunömürlülük sirləri» adlı bir sənədin müddəasıdır. Bu müdəaya görə dünyada 5 «mavi bölgə» var : Okinawa adası (Yaponiya); Sardiniyanın dağ kəndləri (İtaliya); Nikoya yarımadası (Kosta Rika); Ikaria Island (Yunanıstan) və Loma Linda (Kaliforniya).
Mavi Zonanın ən vacib xüsusiyyəti, yaş həddinin, ən yüksək olduğu ölkənin orta səviyyədən belə yüksək olmasıdır. Məsələn, 2016-cı ildə yüzdən yuxarı yaşı olan 20 nəfər Seulo dağ kəndində və ətrafındakı ərazidə yaşayırdı. İkaria adası ortalama ömrü 90 il olanlara görə dünyada bir nömrəlidir. Adada demək olar ki, hər üç nəfərdən biri 90 ildən çox yaşayır. İkariya xalqı 20 faiz daha az xərçəngə tutulur və 50 faiz aşağı ürək xəstəliyi ilə üzləşirlər. Yaşlılıqda demans demək olar ki, yoxdur. Okinawa adasında, hər 100 min insandan 34-ü 100 yaşdan yuxarı yaşayır ki, bu da yaş həddinin dünyanın orta səviyyəsindən yüksək olan Yapon materikindən üç dəfə yüksəkdir.
Sadəcə «mavi bölgə» deyil, Kosta Rikanın sosial mədəniyyəti xoşbəxtliyin başqa bir mənbəyidir.
«Pura vida» və ya » həyatı yaşamaq»
2014-cü ilin son günlərində, Kosta-Rikanın mavi bölgəsinin, Nikoya yarımadasında 100 yaşdan yuxarı 25 nəfərin iştirakıyla bir ziyafət olacağını xəbər alan Milli Geriatriya Mərkəzinin direktoru Fernando Martinez, paytaxtdan avtomobil ilə dörd saatlıq yol gələrək ziyafətə qatılmalı olduğunu düşünür. Çünki yaşlı bir tibb işçisi olaraq, bu insanlarla söhbətlərdən öyrənəcək yeni şeylərin olacağına inanırdı.
Maraqlı şeyləri eşitməyə hazır görünsə də, ziyafətdə tanış olduğu 108 yaşlı Maria Francisca Castillonun «Gəlin rəqs edək?» təklifinə belə hazır deyildi.
Dostları Panxita adlandıran 1906-cı il təvəllüdlü qadın yaxınlıqda təvazökar bir evdə yaşayırdı. Dörd uşağın hamısı onunla qonşu idi. Ən yaşlı uşağı onun 92 yaşlı oğlu Pablo idi. »Bizə heç bir dərman vurulmayan qidalar verildi. İndi belə yemək yoxdur. Buna görə hər kəs bu günlərdə çox tənbəldir»-deyə doktor Panxita söz atıb sonra ürəkdən güləcəkdi.
Lakin bu, Kosta Rikalıların indi də tanıdığı «pura vida (saf həyat)» mədəniyyətinin ən vacib elementlərindən biridir. Kosta Rikalıların, həyat fəlsəfəsi bu ifadəni o qədər dəyişik hala gətirdi ki, «necəsən?» sualına cavab olaraq «əlvida» və ya «pura vida» əvəzinə «salam» deyirlər.
«Pura vida», ölkənin qeyri-rəsmi şüarı, sabahla bağlı pessimizmi olmayan, qənaətbəxş və ehtiyac olmayan şeylərə ehtiyacı olmayan, qayğısız bir həyatı nəzərdə tutur. Bu, bir çox əşyaya sahib olmaq xoşbəxtliyi deyil, təcrübəyə əsaslanan xoşbəxtlikdir.
Müxtəlif nəsillərdən olan bütün ailə üzvləri bir-birlərinə çox yaxın yaşayır və tez-tez görüşürlər. Qadın həyatda və evlənəndə qadın soyadlarını dəyişdirmək məcburiyyətində deyil. «Qızlıq soyadı» deyilən bir şey yoxdur. Qonşuluq çox güclüdür. Kiçikdən böyüyünə qədər hər kəsin birlikdə olduqları və gün ərzində əyləndikləri bir ictimai dairə var. Güclü ictimai münasibətlərin depressiv gücü elmi araşdırmalarla da nümayiş etdirilib.
«Pura vida»nın başqa bir əlaməti aktiv gündəlik həyatdır. Gün ərzində çox gəzirlər. Onların əksəriyyəti öz işlərini görürlər. Çoxları əkinçilik və torpaqla saatlar keçirirlər. Etdikləri işdən zövq alırlar. Bazarda satmaq üçün əksəriyyəti və ya kiçik həcmli kənd təsərrüfatı fəaliyyətlərinə sahibdirlər. İşlənmiş qidaların qidalanmada az yeri var. Xüsusilə, Nikoyalılar, əsasən tərəvəz və meyvə mətbəxinə sahibdir. Ət istehlakı məhduddur. Paxlalı bitkilər və qarğıdalı ən vacib qidalardır. Şəkər istehlakı azdır. İçməli su minerallarla zəngindir və təmizdir. Nikoyadakı əhəng daşlarından gələn içməli su maqnezium və kalsiumla zəngindir. Bu, yerli insanların sümüklərini gücləndirir və hətta 90 yaşdan yuxarı əhalidə sümük qırıqları çox aşağıdır.
Təbiətin cənnəti, eko turizmin favoriti
Dünyanın quru səthinin yalnız 0,03 faizini təşkil edən Kosta Rika, dünyada bütün heyvan növlərinin 5 faizinə sahibdir.
Dünyadakı kəpənəklərin 10 faizi Kosta Rikaya uçur. Yarım milyondan çox heyvan növü olan dünyanın ən bioloji plüral ölkələrindən biridir. Yaguarlar, pumalar və dəniz tısbağaları ölkənin ən qiymətli növlərindən biridir. Hətta ölkənin kağız pullarında ölkənin bəzi qiymətli heyvan növlərinin şəkilləri var.
Bu bioloji müxtəlifliyə görə, Şimali və Cənubi Amerikanın ortasındakı coğrafi mövqeyinə, fərqli iqlimi və təbii mühitə, çimərliklərdən şehli meşələrinə, dumanlı meşələrindən tutmuş bataqlıq ərazilərə borcludur. Ölkədə 10 min növ ağac və bitki böyüyür. Bu, Kosta Rikanı xüsusilə son zamanlarda ekoturizmin ən sevimli ölkəsinə çevirdi. Təbiidir ki, təbiəti iqtisadiyyata qurban verməmək, ölkə iqtisadiyyatına ən çox kömək edən məsələlərdən biri olmuşdur. Ölkənin turizm gəlirləri ən vacib iki ixrac maddəsi olan banan və qəhvə ixracının ümumi gəlirini üstələdi.
Bu, bütün siyasi liderlərin və ümumilikdə vətəndaşların həssaslığı nəticəsində ətraf mühitdə nümunəvi bir mənzərəyə sahibdir, habelə 1948-ci ildə hərbi xərclərdən azad edildiyi üçün təbiət və vəhşi təbiətin qorunması üçün əhəmiyyətli bir büdcə ayırmışdır. Bu yanaşma ilə Kosta Rika dünyada davamlı turizmin ən parlaq nümunəsinə çevrildi. Başqa sözlə, turistlərin sayını və turizm gəlirlərini mütəmadi artırmaqla yanaşı, turizmin təbii mühitə və yerli mədəniyyətə mənfi təsirlərini minimuma endirməyi də bacarır.
Ölkənin səth ərazisinin 25% -i ya milli park, ya da vəhşi təbiəti mühafizə ərazisidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə belə bu nisbət 13 faizdir. Bundan əlavə, məsələn, 2012-ci ildə ov qadağan edildi. Zooparklar vəhşi heyvanların yaşayış yerlərindən çıxarılması və ya ev şəraitində saxlanılması qadağası ilə də bağlandı. Meşələrin nəsli kəsilmə sürəti hətta 1970-ci illərdə dünyanın ən aşağı reytinqli ölkələrindən biri olsa da, 2000-ci illərdə bu nisbət sıfıra enmişdir.
Cemal Tunçdemir — Tempo Travel 2018