Redaksiyadan: Maraqlıdır ki, ermənilərin bütün «qəhrəmanları» gey üzdəniraqlardır. Madumazel Andronikdən tutmuş, Monte Melkonyanadək. Elə Njde də onlardan biridir. Üzdəniraq və qaniçən Njde haqqında Lev Trotski bolqar sosial-demokratlarına ünvanladığı məktubunda yazırdı: «Yoldaş Njdenin əməllərini duydum və onunla bəlkə də fəxr etmək olardı. Hər halda o, imperialistlərə qarşı pis vuruşmur. Lakin yoldaşlar bildirirlər ki, döyüşdən sonra yoldaş Njde iki türk gəncini öldürməməyi əmr edib, onları müvəqqəti qərargah etdiyi kəndli daxmasına aparıb. Mənə çatan məlumatlara görə, yoldaş Njde həmin axşam o türk gənclərdən onu «sevmələrini» tələb edib, özü qadın paltarı geyib və səhərədək «təcavüzə» məruz qalıb. Səhər açılanda isə həmin türkləri güllələyib. Bu hadisə biabırçılıqdır və ümid edirəm ki, gərəkli nəticələr çıxarılacaq».
1919-1920-ci illərdə Azərbaycan kəndlərinə divan tutan Poqos Ter-Davityanın 1921-ci ildə Smon Vrasyana ünvanladığı məktubunda yazırdı: «… Njdenin murdarlığını kim bilmir ki?! Tatev kilsəsində otura bilərsiniz, Gorusda 32 tatar kəndini yandırıb kül etməyinizlə qürrələnə bilərsiniz. Amma mən bilirəm Njdenin kim olduğunu. O, mən yavəri olanda dəfələrlə «gəl, bu gecə sənin gözəlçən olacağam, mənə əzab ver, incit məni, sev məni» deyərdi. Yazıqlar olsun sizə ki, başınızda zahiri kişi, içi isə küçə fahişəsi olan adam durur».
2022-ci il yanvarın sonunda Moskvada bir qalmaqal baş verdi. Bu, SAR-ın Gənclər Mərkəzində (Moskva) “Qaregin Njde” (2013, Ç.Xamatova və M.Efremovun iştirakı ilə) filminin nümayişi ilə bağlı idi.
Bir neçə ictimai təşkilat dərhal buna kəskin etiraz etdi və IVI onlayn kinoteatrı bu filmi öz kinoteatrından çıxardı. “Rusiya Veteranları” ictimai hərəkatı Baş Prokuror Krasnova müraciət edərək SAR-ın fəaliyyətini yoxlamaq xahişi ilə müraciət edib.
Bəs bu Qaregin Njde kimdir və nə ilə məşhurdur ki, onun adını çəkməklə bağlı qalmaqallar yaranır? Hər bir araşdırmada əfsanə və ənənələrə deyil, sənədlərlə təsdiq edilmiş tarixi faktlara əsaslanmaq vacibdir. Faktlar inadkar şeylərdir.
2019-cu ilin avqustunda Rusiya Federasiyası FSB-nin Mərkəzi Arxivində təsnifat Qaregin Njdenin işindən çıxarıldı. Həmin ana qədər bu şəxsin bütün fəaliyyəti müəyyən dairələrdə heç bir güzəştə gedilməmiş miflər, fərziyyələr və təriflərlə bürünmüşdü.
1944-cü il sentyabrın 31-də SMERŞ Hərbi Əks-kəşfiyyat İdarəsi Qaregin Njde kimi tanınan Bolqarıstan vətəndaşı Qaregin Ter-Arutyunyanın həbsi üçün order verdi.
Həmin vaxt Njde artıq Bolqarıstan qanunvericiliyinin “dövlətə xəyanət” maddəsi ilə Sofiyanın Mərkəzi Sofiya həbsxanasında saxlanılırdı. Həbs qərarı çıxarıldıqdan və Bolqarıstan tərəfinə təqdim edildikdən sonra Ter-Arutyunyan 1944-cü il oktyabrın 2-də Sovet əks-kəşfiyyatına təhvil verilib.
Sərəncamda həbsin təfərrüatı göstərilib:
“Erməni Daşnaksütyun partiyasının liderlərindən biri və daşnak ordusunun generalı olan Ter-Arutyunyan 1921-ci ildə Rusiyadan xaricə mühacirət edib. Yuxarıdakı partiyanın lideri kimi Bolqarıstanda yaşayan Ter-Arutyunyan Sovet İttifaqına qarşı düşmənçilik fəaliyyəti həyata keçirib.1941-ci ildə cənab Ter-Arutyunyan alman kəşfiyyatı ilə əlaqə yaratdı, sonuncunun göstərişi ilə Balkanlarda millətçilər arasından yeni agentlər topladı və onları alman kəşfiyyatının təxribat məktəblərinə göndərdi.
Bundan başqa, Ter-Arutyunyan Berlində alman kəşfiyyatı tərəfindən almanların təşkil etdiyi “erməni komitəsi” adlanan quruma təqdim edilmiş və bu komitənin üzvü kimi xaricdə yaşayan ermənilər arasında Sovet İttifaqına qarşı düşmənçilik fəaliyyəti aparmışdır.
Bolqarıstan tərəfi məhbusla birlikdə onu müşayiət edən sənədləri də təhvil verdi. Bu sənədlər arasında müttəhim Ter-Arutunyanın Bolqarıstan həbsxanasının zindanlarında yazdığı avtobioqrafiyası da var idi. Sonuncu səhifədə o, tutulmasının səbəblərini şəxsən qeyd edib:
«Sovet ordusu gəldi və gözlənilən baş verdi. Yaradılan çaşqınlıqdan istifadə edərək bir neçə erməni (…) artıq işə başlayıblar. Onlar — əsasən çəkməçilər — polis agenti kimi, silahlı bolqar polisinin müşayiəti ilə evlərinə gedib məni axtarırdılar.
Həmişə öz qaranlıq məqsədləri üçün öz aciz bədxahlarını doydurmaq və həmvətənləri arasında öz “düşmənlərini” məhv etmək üçün xarici qüvvələrdən istifadə etmiş həmişəlik mənfur qullar!
Bununla belə, yalnız adı hallanan millətçilər daha az iyrəncdir. Bazar əxlaqına malik məxluqlar olaraq, eqoizmlərində vəhşilik səviyyəsinə eniblər.
Tanışlar, dostlar, qohumlar — belində Nazarene xaçı, qanlı alnında tikan çələngi ilə onlara sığınsa belə, heç kim onun üzünə qapı açmaz.
Unutdular, hamı unutdu ki, yalnız mənim səylərim sayəsində yəhudilərin aqibətini çəkmədilər və dörd il ərzində daha da varlandılar. Dünən sənin baxışını, salamını axtaranlar, bu gün tək sənin adından, kölgəndə belə qaçır…”
Qaregin Ter-Arutunyan Sofiyadakı erməni diasporunun nümayəndələri tərəfindən Bolqarıstan tərəfinə təhvil verilib. Bolqarlar isə bu vətəndaşı nasistlərlə işbirliyinə görə mühakimə edəcəkdilər. Lakin sovet tərəfinin arqumentləri daha inandırıcı oldu və bolqarlar şübhəlini sovet tərəfinə verdilər.
SMERŞ hərbi əks-kəşfiyyatının SSRİ-yə qarşı düşmənçilik fəaliyyəti haqqında ümumi ifadələr istisna olmaqla, erməni əsilli Bolqarıstan vətəndaşına qarşı daha nələri var idi?
Oktyabr Sosialist İnqilabına qədər Qaregin Njde erməni və makedon xalqının türk boyunduruğundan azad edilməsi uğrunda döyüşüb.
Lakin hərbi əks-kəşfiyyatın müstəntiqlərini Ter-Arutunyanın inqilabdan əvvəl və Birinci Dünya Müharibəsinin cəbhələrindəki qəhrəman keçmişi maraqlandırmırdı. Onlar 1920-ci ildən başlayaraq, daşnak Ermənistanında Qaregin Njdenin 1920-ci il dekabrın 25-də “Ümumi Zəngəzur” qurultayında iştirak edərkən sonrakı hadisələri öyrənirdilər. Tatevdə (Şərqi Ermənistan) Kafan rayonunda erməni daşnak qoşunlarının sparapeti (baş komandanı) təyin edilmiş və Zəngəzurda yerli kommunistlərə qarşı repressiyalar həyata keçirmişdir.
1947-ci ilin avqust-sentyabr aylarındakı dindirmə protokollarında Qaregin Ter-Arutunyan bu hadisələrdə hər hansı neqativ iştirakını inkar edirdi. Deyirlər, bəli, təyin olunub, əksinə, kommunistlərlə insanpərvər, sədaqətli davranıb, onları məhv olmaq ehtimalından xilas edib, Ermənistanın Sovet Rusiyasının tərkibinə qatılacağını xəyal edib.
Daha sonra Njdenin 2 sentyabr 1947-ci il tarixli 7 saylı dindirilməsi protokolundan:
Müstəntiq: — 27 sentyabr 1920-ci il tarixli ultimatumunuzda yazmısınız: “Mən türkləri və rusları döyüşdə və döyüşdən kənarda məmnuniyyətlə məhv edirəm”. İndi də deyirsən: “Rus xalqına münasibətim daha humanist idi, çünki mən Qırmızı Ordu əsgərinə qarşı qeyri-insani rəftarına dözə bilmədim”.
Göründüyü kimi, sənədlər istintaq zamanı qeyri-səmimi davranışınızdan xəbər verir. İstintaq Zəngəzurda sizin sifarişinizlə aparılan ləğvetmələr barədə sizdən səmimi ifadə tələb edir.
Njde: “Mən türkləri və rusları döyüşdə və döyüşdən kənarda böyük məmnuniyyətlə məhv edirəm” sözlərimin psixologiyası ondan ibarətdir ki, Qırmızı Ordu ilə qarşıdurmadan qaçmaq və təxribatçıları ruhdan salmaq üçün hədə-qorxu ilə danışmalı oldum. Kürdkəndə gələnlərə Kürdkəndi tərk etməyi təklif etdim.
Müstəntiq: Bəs sizin göstərişinizlə “döyüşdən kənar” neçə nəfər məhv edilib?
Njde: Döyüşdən kənar, mənim əmrimlə bir nəfər də öldürülməyib …
Lakin həmin hadisələrin şahidləri Ovannes Devecyan, Arsen Xoylunts, Avaq Canunts, Asatur Paronyan bunun əksini irəli sürüblər. Onlar ifadə verdilər ki, 1921-ci ilin may ayından etibarən Sovet daşnaklara qarşı qiyamın yatırıldığı Xndzoresk, Kafan və Tatevdə Qaredin Njde kommunistlərə və inqilabçılara, təxminən 400-500 (Canunts iddia edir ki, 263) Qırmızı Ordu əsgəri, yerli kommunistlər, o cümlədən sovet rejiminə rəğbət bəsləyən fəhlə və kəndlilər onun göstərişi ilə Tatev dərəsinin uçurumuna atıldı.
Lakin Njde hər şeyi təkzib etdi. Şahidlərlə üz-üzə gələndə o da öz mövqeyində qaldı. Belə bir şey yox idi və uçuruma atılanlar, kommunist ermənilər deyil, qırmızı ordu forması geyinmiş türklər idi.
Njde həmçinin 1933-cü ildə faşist tərəfdarı olan “Tseqakron” təşkilatının yaradılmasında iştirakını, nasist hakimiyyəti və Abver kəşfiyyatı ilə əməkdaşlığı, SSRİ partizanlarına qarşı repressiya məqsədilə yaradılmış “Erməni legionu”nun yaradılmasında iştirakını da inkar edib.
O, “Kim Nasist Almaniyası üçün döyüşür – Ermənistan üçün döyüşür” sözlərini yazmadığını və dilə gətirmədiyini iddia edib. Baxmayaraq ki, bunun şahidləri və sənədli sübutları var idi.
1947-ci ilin dekabrında istintaq altında olan Njde Stalinə və Ermənistan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Naziri Krimyana məktublar yazır və orada türklərə qarşı mübarizə və yerli erməni əhalisini sovetyönlü təşviş üçün azadlığa buraxıb xaricə göndərilməsini xahiş edir.
Ermənistanın dövlət təhlükəsizlik naziri Krimyana yazdığı məktubdan:
“Bu məsuliyyətli günlərdə mən yadelli ermənilərin şüurlu və şüursuz olaraq vətənlərindən əl çəkməməsi üçün onların şüurunu, vicdanını və düşəncələrii oyatmaq üçün azad olmalıyam.
Vətəndaş Nazir! Zaman sülhün xeyrinə işləmir, nə qədər gec olsa, aidiyyatı qurumlarınıza danışdığım vəzifələri həll etmək bir o qədər çətin olacaq. Digər tərəfdən ciddi müalicə tələb edən səhhətim hər gün pisləşir. Buna əsaslanaraq, sualımın həllini sürətləndirmənizi xahiş edirəm…”
Njde 1948-ci il aprelin 24-də Moskvada məhkum edilib. Çünki o zaman maksimum cəza 25 il həbs idi — Njde sübut olunmuş ittihamlar əsasında 25 il həbs cəzasına məhkum edilmiş və cəzasını Ermənistan həbsxanalarında və Vladimir həbsxanasında çəkmişdir. Vladimir həbsxanasında Ter-Harutunyan həyatını 21 dekabr 1955-ci ildə başa vuracaqdı. Sovet hökuməti onun təklif və məsləhətlərindən istifadə etmədi.
Müasir Ermənistanda ultrasağ millətçi dairələrdə Njde 1920-21-ci illərdə Qırmızı Orduya qarşı repressiyalarından və nasistlərlə əməkdaşlıqdan bəhs etmədən milli qəhrəman və qəhrəman hesab edilir.
2017-ci il mayın 29-da Armavirdəki erməni diasporu Armavir şəhərində “erməni milli azadlıq hərəkatının” iki qəhrəmanı – Andranik Ozanyanın və Qaregin Njde Ter-Arutyunyanın xatirəsinə xatirə lövhəsi quraşdırıb.
MDB dövlət başçılarının Aşqabadda keçirilən iclasında Njdenin nasistlərlə çoxdan unudulmuş əməkdaşlığını ilk olaraq, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev tərəfindən xatırladılıb və qeyd olunub ki, İrəvanın mərkəzində onun şərəfinə abidə ucaldılıb.
O, faşistlərlə fəal əməkdaşlıq edib və Ermənistanı Üçüncü Reyxin bir əyalətinə çevirməyə çalışırdı.
Bundan sonra, 2019-cu ilin avqustunda Rusiya Federasiyası FSB-nin direktoru Qaregin Njdenin işindən məxfilik möhürünü çıxarmaq və faktları ictimailəşdirmək qərarına gəldi.
30 noyabr 2019-cu il tarixində Armavir şəhərinin dövlət orqanlarının nümayəndələri erməni diasporu ilə danışıb və Armavirdəki xatirə lövhəsi sökülüb.
Balkanlardakı türk işğalçılarına və Türkiyə Ermənistanına qarşı mübarizədə qəhrəmanlıq keçmişinə baxmayaraq, Qaredin Njdenin tərcümeyi-halı sonrakı hadisələrdə fəal iştirakı ilə əsaslı şəkildə onu gözdən saldı.
Müəllif tədqiqatçı Aşot Abqaryana “Qaregin Njde: mif və reallıq” kitabında Qaredin Njdenin həyatı ilə bağlı materialların obyektiv təqdim edilməsinə görə minnətdarlığını bildirir.
Mənbə: Военвед