Eski Rus kökeninde Türk izleri

XVII TÜRK TARİHİ KONQRESİ. 15-17 eylul.2014/ANKARA. II.CİLT – I KLSLM ORTA ASİYA VE KAFKASİYA TARİHİ. TÜRK TARİH KURUMU. ANKARA.2018. s.33-54

Doç.Dr. Alakbar Alakbarov

(Daha önce: https://fedai.az/?p=75384, https://fedai.az/?p=75499)

Böylece Nestorun yazdığından aydın olur ki, “Slav” Polyanlarından önce burada diğer Polyanlar da yaşayırdılar. XIX yüzyıldan başlayarak Kiyev isminin kökəni ile bağlı bir sıra fikirler seslendirilib 48. Nestorun anlamlı bir şekilde olaraq Kiyin “bereçi” olması hakda haberi kabul etmemesi şehirin ismini mançju dilinden “Kio+ba” (manc. bere yeri)49 gibi yozumu redd ediyor.

Müslüman kaynaklarında Kiyevin ismi “Kuyaba”, Konstatin Porfirogenet esesrində ise — “Sambatas, Kiova və Nemoqard (Νεμογαρδας)” gibi veriliyor. Konstantin Porfirogenet yazıyordı: “Rosiyada Konstantinopola giden Roslar hakkında. (Seninle tanışalım ki) Dış Rosiyadan Konstantinopola gəlen monoksilaların bir hissesi Rosiyanın arxontu İnqorun oğlu Svendoslav oturduğu Nemoqarddan geliyor, diğerləri ise Milinisk kalesınden, Teliutsa, Çerniqova və Vuseqarddan (geliyor). Böyle ki, onlar Dneprla aşağı inerek, Sambatas adlanan Kioava kalesınde toplaşıyorlar”50. “Sambat” türk dilinden “yüksekdə olan şehir”51 gibi tercüme olunuyor ki, onun da harfi tercümesi kaynaqda “Vışqorod”-dır. “Nemoqard”la ilgili olarak e , bu da Kiyevin bir hissesi idi ve orada Svyatoslavın iqametgahı yerleşiyordu. Eğer kalenin Hazar topraqlarında inşa edildiyini göz önüne alsaq, biz burada yinə de eski Türk geleneyini gözlemleye biliriz. Örneğin Hazar baş şehiri İtil de iki — “Bayda” və “Xazaran” hisselerindən oluşmuştu ki, “Baydada” Kağanın oturduğu yer idi 52.

Araşdırmaçıların “Dış Rusiya”nı Novqorodla bağlamak girişimleri de uzun tartışmalara sebep oldu 53. Həmin araşdırmaçıların istelerinə baxmyarak, Nestor hiçbir yerde Svyatoslavın Novqorodda oturduğunu söylemir ve devletini sadece Kiyevdən idare ettiyini yazıyor!

Söylendiyi gibi Novqorod “kendini Rus saymıyordı”. Örneğin Novqorod Başpiskoposu Kiyevə gittiği zaman onun hakkında deyordular – Rusa (doğru) gedir — «иде в Русь» 54. Eğer “Dış Rusiya” Kiyev va atraf topraqlardırsa, şu halde “İç” Rusiya Güneyde, Sturulsonun kayd ettiyi gibi Kara Denizin atrafında yerleşen arazilere uyumludur. Örneğin, tesadüfi değil ki, elMеsudidе «…Nitas Körfezi – Rus denizidir” 55 fikri ise Snorrinin Türklənd hakkında söylediyi ilə tam uzlaşıyor. Bir mənalı olaraq Kiyev topraqlarının Kara denizinden şu kadar aralı mesafede yerleşmesi onun “İç” olmasına izin vermez. Kiyevin ne Vikinqlara ne də ki Slavlara aid olmamasını İdrisinin “Kuyaba Rusa adlanan türklərin şehiridir (الترك مدينة كويابة و /va Kuyaba madinatu-t-turki)” 56 haberi de doğrulamaktadır. Tasadüfi değil ki, IX yüzyıl yazarı İbn Hordadbeh Rusları Saqlab cinsinden olduğunu söyləyor 57 ki, bu isim altında yine də Türk Bulgarlar bekleniyor.

———————————————————————————————————————-

48. КарамзинН.М. История государства Российского. Изд Наука. М. 1989, т. I. c.43; Тихомиров М.Н. Древнерусское государство. Наука.
М.1956, c.287; Марр Н.Я. Книжная легенда об основании Киева на Руси и Куара в Армении. Москва.1924. c.260-282
49. Набиев Р. Булгар и Северная Европа. Древние связи. Издательство «Иман», Казань. 2001, c.6
50. Константин Багрянородный Об управлении… Москва. 1989. с. 45
51. Ляскоранский В.И. Киевский Вышгород в удельно-вечевое время. ЖМНП. 1914. .№. 4 с. 232-235; Brutskus J. Eski Kiyevin türk-xazar menşesi // Ankara Universitesi.DTG dergisi. 1946. IV /s. 343-358/
52. Ibn Hauqal Kitab… “ p. 392; Минорский В.Ф. ИсторияШирванаиДербенда. М. 1963, с. 152;MinorskyV.A new book on the Khazars ( D.M.Danlop “The history of the Jewish Khazars” Princtton. 1954). “Orient. XI. No 1-2. 1958. р. 139.
53. Константин Багрянородный Об управлении … с. 308-310
54. Новгородская летопись старшего и младшего изводов .Москва.1950. с. 2
55. MacoudiLesprairiesd’orv.2.p.15
56. Al-Idrisi Opus Geographicum sive Liber ad eorum delektationis qui terras peragrere student Neapoli: Romane 1978. fasc. VIII. Sectio sexta. р. 917; Бейлис В.М. Ал-Идриси О Восточном Причерноморье и Юго-Восточной окраине русских земель // Древнейшие государства на территории СССР. 1982. Москва. 1984. с. 214; Brutskus J Eski Kiyevin türk-xazar menşesi // Ankara Universitesi.DTG dergisi. 1946. IV /s.343-358/

Dönemin yazılı kaynaklarını karşılaştırarken Arap-Latin-Yunan-Ermeni yazarlarının “Saklab/Sclavus” (Σκλαβηνα, Σκλαβων, Sclavus, Սկլաւային /Sklavayin) dedikleri zaman eski “İskit”leri (Σκολότυς) kastettiği belli oluyor 58. Tüm kaynaklar ise İskitlerin TürkBulgar kökenli olduğunu gösteriyor. İbn Hordadbehin haberini isə Oquz-namenin Uyğur versiyonu doğrulamaktadır ki, orada Urusun oğlu Saqlab Oquzla aynı şecereden olduğu gösteriliyor 59.
.
Nestor kronikinden bilindiği gibi Doğu Slavlarda Baş ilah Perundur. Söylemeliyik ki, bir çok halklarda “1” raqamı Ali, Tek Allahın aliliyini testikleyor. İbn Fədlan (X yüzyıl) Hazarın o tayında yaşıyan tanrıçı Oğuzlardan konuşarken yazıyordu: «Bir Tenkri va huva bi-t-turki bi-l-lah bi-l-vahid leenne «bir» bi-t-turki «vahid» va «Tenkri» Allah/ Bir Tanrı ve o Türk (dilinde) Bir Allaha andiçerim, çünki “bir” Türk dilinde “bir”, “Tenkri” ise Allah demekdir”60. Bu ise onu kanıt ediyor ki, Samilərdə monoteizm yayılmasından daha ınce Türklərdə təkallahlığın Tanrıçılıq variantı yayılmıştır. İbn Fedlandan sonra biz aynı içerik habere suriyalı Mixailin hikayesinde görüyoruk. Yazıdan anlaşılıyor ki, Türkler «Kan Tanri» deye andiçiyordular, “Kan ise onların dilinde semanın maviliyini, Tanrı ise Allah bildirir. Onlar bilende ki, araplar Tek Allahlığı tebliğ ediyorlar, onların dinlerini kabul ettiler“ 61.

Eğer rus-sovet tarihçileri Türkə karşı kendi önyargılı tutumlarını kənara qatsalar, onlar Perun ve onunla bağlı Slav seri numaraları olan “первый, перший” 62 sözlerini Türk “bir/pir→Tanrı” anlamı ile bağlılını göreceklerdi. Sonralar aynı söz Slavlarda “İskandinav” “odin/bir” sözü ile değiştirildi ki, Odin ise bilindiği kimi, Truvadan çıxmış As-Türklərin başkanı idi 63. “Perun– Tanrı” paralleli bizim araştırma alanımızı birazçik da genişletiyor. “Tanrı/Tenkri” anlamı ikihecalıdır ve ilk izlenimde “Tan/göy(sema)” və “er (kişi)” sözlərindən oluşmasını tesdiqliyor. Belirtelim ki, K.M.Musayev tarafından “Tañrı” sözünün eski Türk “teñ/ucalmak, yükselmek”, yaxud N.K.Antonovun aynı anlamı “Tаñ + ir”, yanı “şafak kişisi” gibi yorum yapmaları hakıkata uyğun değil. Boşuna değil ki, İslamı kabul eden Türklerde “Tanrı” anlamı ”Allah” sözünün sinonimi oldu 64. Aslındə “tan-“ sözünün telakkisi “Dan-Buğa” ile bağlı anlamdır ki, bu simbol eskiden Allahın maddi tecessümünü əks edən imge idi.

——————————————————————————————————————
56. Ibn Khordadbeh Kitabal-masalikva-l-mamalik BGA.M. J.de GoejeLeyden.1968 p. 154; Ибн Хордадбех Книга путей и стран пер. и ком. Наили Велиханлы. Баку. 1986. с. 124
57. Ibn Khordadbeh Kitabal-masalikva-l-mamalik.BGA.M. J.de Goeje.Leyden.1968 p. 154; Ибн Хордадбех Книга путей и стран пер. и ком. Наили Велиханлы. Баку. 1986. с. 124
58. Алекперов Алекпер Тюрки Азербайджана. Баку. 2011
59. Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббет-наме. Москва.1959. с.42
60. Ковалевский А.П. Книга Ахмада ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 922-923гг. Харьков 1956.рус.текст с. 125-126, арабск. текст с. 200-а. строка 2
61. Гусейнов Рауф Сирийские источники об Азербайджане. Баку. 1960 . с. 52
62. Олжас Сулейменов Аз и Я. Алма-Ата. 1989. с. 488-490
63. Alekperov A. On the problem of autohtonity of the turkic population of Garabag // Soaial bilgilər. ser. Bilgidərgisi.2000.№ 1.s .5-9; Onun О
кресте, рождестве … s. 6-16

Söylendiği gibi, Tanrının bir ismi de Kuar idi. Tanrı/Kuar/Perun mifoloji sinonim benzerliğiı ve her ikisinin “od/şimşek” mahiyyetini eks etmesi, “Kuyaba” isminin dolaylı “Kuar” ismi ile bağlantısına imkan yaradıyor. “Ku-“ terkipli sözlerde aynı hissecik “od/alov” anlamını verir ve bunu biz çağdaş Rus dilinde “kumaç(ş)/kırmızı parça”, “kuvalda”, yanı “ku(işıq)+aldı”, “kuşat/yemek” sözlərində de göryoruz. Bu yüzden de “Kiyev” isminin etimoloisi gösteriyor ki, aynı isim dolayısı ile “Kuar(Perun)” kultu ile bağlıdır. İlgili olarak Kuyaba ismindeki ikinci hisseciye, yukarıda “Pskov” isminin tehlilinde görebildiğimiz gibi, bu da Türk “ev/oba (mesken, yerleşim yeri)” anlamsını bildiren suffiksdir. Bu halda, Kiyevin Hazar topraqlarında yaranmasını ve Slavların kendi tarihlərini Bulgarlara bağlamasını göz önüne alsak, söyleyebiliriz ki, Kiyev/Kuyaba ismi de Türk dili esasında “Od Allahının evi” gibi açıklanmalıdır.

Söylediklerimiz ise Nikon kronikide de kendi tesdiqini buluyor. Orada ise Rusların kökeni hakknda yazılımıştır: “Роди же нарицаемии Русы, иже и Кумани живяху во Ескинопонте начаша пленовати страну Римлянскую /Yeskinopontda (Kara denizde) yaşayan Rus adlanan nesil, onlar ki (kimler ki) Kumandılar Rum ölkesini işğal etmeye başladılar”65. Bu haber yuxarıda gösterdiğimiz gibi İskandinav və Müslüman kaynaklarında olan bilgilere tamamen karşılık geliyor. Yazıda göründüğöü gibi, yazar “иже / которые (kimler ki)» 66 bağlayıcısını istifade etmekle Rusları aynı vaxt bu erazilerde hüküm eden Kuman/Kıpçaklarla aynılaşdırır. Tüm eski Yunan kaynaklarında ise Ruslar İskitlərlə aynılaşdırılıyor 67. Böylece İskit deyendə eski yazarlar “Bulgarlar”ı göz önüne alıyordular.

Yukarıda söylediyimiz gibi, Nestorun yazdığından anlaşılıyor ki, “Polyanlar” “bozkırda” yaşadıqları için böyle adlandırıldı. Nestorun Türk dilini bilməsini göz önüne alaraq hesap ediyoruk ki, o “Polyane” ismini harfi çeviri yaparak burada erkən orta yüzyıllarda “yazıq” gibi tanınan və “bozkırda yaşayan” anlamını veren Türk tayfasının ismini eks etmiştir!!! Bu açıdan L.N.Qumilyovun “Polyan”ların çağdaşları için “dev, azman” olması hakkında fikri ikna edici değil.

Bellidir ki, Slavlar “dev, azman” adamlar için “bahadır/богатырь”, aynı vaxt için ise “obr/avar” ismini kullanırdılar 68 . Ama soru olunur — neden Patriarx kroniki Rusları mehz Qıpçaq/Kumanlarla aynilaşdıriı? Slav kronikleri Kuman/Kıpçakları “Половцы/Polovtsı” adlandırıyorlar. “Polyane” sözü ile aynı yorum veren Slav sözü “polovıy” ve ondan yaranan “Polovtsı” («полов» + türk mensubiyyet şekilcisi «чи/ци — çi/si») Slav dilinden “saman, saman rengi, sarı” gibii tercüme ediliyr. Görüldüğü gibi “Kuman” ismendeki “ku-/sarı, işıqlı“ 69. hisseciyin sinonimidir.

———————————————————————————————————

64. Бакиров М.Х.Феномен параллелизма древнейших мифологических теонимов//Татарстан Республикасы Мəдəният министрлыгы
Республика традицион мəдəниятне үстерү үзəге. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ. ФƏННИ ЭЗЛƏНҮЛƏР ҺƏМ ФОЛЬКЛОР ҮРНƏКЛƏРЕ
(фəнни конференциялəр материаллары җыентыгы) Җиденче китап. Казан. Ихлас.2012. с. 6 -7
65. Патриаршая или Никоновская летописьМ. 1965. ПСРЛ т. 9-10. с. 21
66. Кока Н.А. Старославянский язык с приложениями текстов Алма-Ата. 1965. с. 23
67. Две беседы святейшего патриарха Фотия по случаю нaпадения россов на Константинополь. Христианские чтения.сентябрьоктябрь. 1882. с. 414, 425, 432
68. Гумилев Л.Н. Древняя Русь … с.53

Türk dillerində “ku-“ hisseciyin sinonimleri “is/us/uz/ut/od”-dur. Kuman isminde olan ikinci heca “-man/kişi” hisseciyin sinonimi ise “er/ar/ir/ur”-dir. Bu yüzden de haberlere esaslanaraq demeliyiz ki, erken ortaçağ kaynaklarında “Rus” ismi hakikatta Türk “Urus” ismi ile bağlıdır. Örneğin, tüm Türklər şimdi de «Russkiye» adlandırdıklarımıza “Urus” deyirlər. X ə. Hudud əl-A’ləm “Urusları” Kara denizin Kuzeyinde, Peçeneqlər, iç (daxili) Bulgarlar ve Saqlabların arasında yerleştiriyor 70. Nizameddin Şamide Moskva “Urus şehiri” 71 gibi veriliyor. Bu durumda biz Nestorun Türk dilini iyi bilmesini esas tutaraq böle analoji görürüz: Kuar / Перун (Od Allahı) → Şimşək Tanrısı»; Киев / Kuyaba (Od Allahının şehiri) ; Urus / Поляне (yazıq) → Od Allahı şehirinin sarıbeniz kişisi. Tabii ki, bu analoji Kiyev devleti ve onun etnik tarkibi hakkında bizim hayallarımızı köklü şekilde değişiyor. Nestorun Rus isminin gizletmesi ilə bağlı tüm meşeqqetleri onunla açıklanıyor ki, Kiyevde Ortodoksluğun egemenliği ortamında onun Böyük Bozkırla, yanı Kuman/Kıpçaklarla ilişkileri keskin idi.

Bu yüzden de Nestor Ruslar hakıında fikirlerini “…и прочие, прозвавшиеся русь — və Rus adlanan digərləri” ifadesi arkasında gizler. GYH-dan göründüğü gibi gerçekde Kiyev devletinin esas toprakları Ukraynanın bileşimindedir. Araşdırmaçılar düşünürler ki, “Ukrayna” ismi kaynaklarda ilk kez 1187 yılda kullanılır ve Pereyaslavl topraqlarına ait idi. Sonralar, geçici olarak, 1231 yıldan “Ukrayna” ismi Buq nehri boyu yerləşən Qalitso-Volınsk topraklarına ait edildi. Gelenek halını almış teoriye esasen “Ukrayna” ismi Slav “okraina/dış” sözü ile bağlanıyor. Moskvanın yükselişi ile fakat siyasi önemini itiren Kiyev devleti ve topraklarının birləşdirməsi uğrunda mücadelesi XIII yüzyılın sonu-XIV yüzyılın evvelinde başlayor və 1521 yıla kadar, yanı Ryazan topraklarının tutulmasına kadar davam ediyor. İlgincdır ki, 1648i yıla gibi Ukrayna topraqları Moskvnın birləştirici siyasetine dahil edilmiyordu. Bu nedenle soru ortaya çıkar – nasıl oldu ki, gerçek Ukrayna Kiyevin devletinin esasını olduğu halda “Okraina”, Kiyevin dışında bulunnan Moskva ise önce “Rusiya çarlığı”, sonra da Rossiya oldu?

Qaynaqları çözümlenirken biz kayd ettik ki, tarihi Ruslar İskitlerle birlikde BulgarUqrlarla da bağlanıyor. Şunu da söyleyik ki, erken ortaçağ kaynakları çoklu sayıda “-oqr- / -uqr- ”sonluğu ilə biten Türk tayfalarının isimlerini çekiyor (onoqur, kutiqur, utiqur, sarıqur və diğerleri). Tarihçilər ve dilçilerin bura getirdiği çeşitli karşılıklara rağmen ”retasizm/lyamdaizm/zetasizm” dil kanununa esasən gibi de okunabilir (örneğin, Rus. «сыр», İngil. «cheese»; Türk Oğuz/oğul/oğur; şumer/sumer/suvarр (sabir) /suvaz/çuvaş.) “Oqr / Uqr” — “Oguz(Oğuz)”.

—————————————————————————————————————————

69. Сулейменов Олжас Аз и Я с. 495
70. Hududal-A’lam .p. 67
71. Nizaməddin Şami Zəfər-namə. Bakı.1992, s.15
72. Баскаков Н.А. О происхождении этнонима Башкир // в сб.Этническая ономастика.М.1984. с. 13-17

Bunu söyleyebilirler ki, kaynaklarda Oğuzlardan değil, Kıpçaklardan konuşuluyor. Böyle tesnifata rağmen biz her ikisine Türk deyoruz. Aparılan arkeolji kazıntılar Oğuzlarda ve Kıpçkqlarda yaşam terzinin benzerliyini tesdiqliyoir. Örneğin, kaynaklarda Kutiqurlar Bulgar olduğu halda, Kumanlar Kıpçaklardır. Şimdi Türklərin Kuti və Kuman kollarına ne zaman bölünmesini demək zordur. Ama zaten her ikisi Türkdür!!! Burada fikirlerimizi doğrulayan başqa ilginç etnografik konulara da bakınız. Bu ortaçağda Bulgarların ve Kıpçakların sözleşme törenleridir. Örneğin, kaynaqlarda 816 yılda Bizans imparatoru Ermeni Leo ie Bulgar xanı Omartaqın sözleşme törenleri böyle tasvir ediliyor: “Bulgar xanı sözleşmenin… kutsallığını Hirıstyan kuralı ile, imparator ise Bulgar kuralı ile kılıcı tutub köpekleri ikiye parçalayıp şarapla teyit etti” Ortaçağ tarihi üzre kurallarda F.Rüs Kumanlar hakkında ise aşağıdakileri yazıyordu:

“İttifakın kutsallığını /təstiq etmek/ için onlar badeni kendi kanları ile doldurub onu içiyordular. Şunu /onlar/ ayni kanın taşıyıcısı olan kişi olmaq için ediyordular; bundan ek onlar razılaşan kişiler arasında köpeyi parçalayordular”.

Görüldüğü gibi, ister Bulgarlarda, isterse de Kumanlarda etnoqrafik oxşarlıqlar, yani resmi törenler de aynı idi. O ki, qaldı “Ukrayna” ismindeki “-ina/-ena” şəkilçisine, kuşkusuz ki, bu da Slav diline keçmiş mekan bildiren sufiksdir — dolina, ravnina (dərə, düzənlık), onun da Türk dilinde uyğunu
“el /toplum, birlik” anlamıdır. Buna görə biz hesab ediyoruz ki, Ukrayna harfi tercümede “Oğuz eli” demektir. X yüzyıl ərəb yazarı İbn Nedimin raporuna görə Ruslar ağac parçası üzərinde yazıyordular75. İbn Nedimin bu yazılarına esaslanan bazı araşdırıcılar hesab ediyor ki, burada Novqorodda huş ağacı kabuğu (byoresta) üzerinde kullanılan yazı hakkında konuşuluyor 76.
.
Biliniyor kii, “byoresta” huş ağacı kabuğunun üst tarafına denir. Ama şüphelidir, arap yazarı burada ağac kabuğunu ağac parçası ile qarışdırsın. Yazar ise kesin anlatıyor ki, Ruslar beyaz ağac parçası üzerinde yazıyordular. İbn ən-Nədimin bilgisinden aydındır ki, ona bu haberi ileten kişi Kabk dağının bir hakimi tarafından Rus başçısının yanına gönderilen zaman o, orada ağac üzerinde yazı ile karşılaşmıştı. İbn Nedimi bilgilendiren onu da bildiriyor ki, o oradakı işaretleri anlaya bilmedi. Ama bellidir ki, Türklərin eski yazısının esasında ağac üzerində yazmak durur 77.
.
Kaynaklardan göründüğü gibi “Rus”ların vatanı, daha doğrusu “İç (daxili) Rusiya” nerdeyse Kuzey Kafkasya’da Kara dəniz və Hazar dənizi arasında yerleşirdi. Şunu dediğimiz gibi Yunan ve İskandinav kronikleri ile yanaşı Müslüman kaynakları da tesdiqliyor 78. Bu bakış açısından VI yüzyıl Bizans yazarı Menandr Protektorun ilginç bir bilgisi var. Bizans imparato IIYustinin (568 г.) sarayında Soqdianalı Maniaxın başçılığı ile büyükelçiliğin resepsiyonunda bahsdeden Menandr yazıyor ki, Türk Kağanının ona gönderdiği mektupu İskit yazısı «τογράμμαΣο» yazılmışdır.

——————————————————————————————————————————

73. Шафарик П.А. Славянские древности т. II кн. I. c. 285
74. Штрак Г.Л. Кровь в верованиях и суевериях человечества. СПб. София. 1995, c. 38
75. Ibn Nadim The Fichrist of al-Nadim a tenth century survey of Muslim culture» ed. and tr. by B. Dodge New-York – London. 1970. v. 1. p. 37
76. Янин В.Л. Я послал к тебе Бересту… М. 1975. с. 31
77. Чагадуров С.Ш.Происхождение Гэсэриады . Новосибирск. 1980. с. 133
78. Bel’ami Chronique de Tabari traduite sur la version persan ede Bel’ami ed.Par.H.Zotenberg. v.III. Paris.187 p. 496-498; SehirEddin.Geshichte von Tabaristan, Ruyan und Mazanderan. I-II. Persischer text und ubersetzung, hrsg von B.Dorn (Muhammedanische Quellen zur Geschichte der sudlichen Kustlnler des Kaspischen Meers) SPb. 1850 р. 302; Minorsky Vladimir Medieval Iran and its neighbors. London. p. 463; Margoliouth D.S. The Russian Seizure … p. 88-89; ЯкубовскийА.Ю. ИбнМискавейх … с. 63-92

Belirtildiği gibi tün yazılı kaynaklar İskitlerden konuşurken mehz Türk-Bulgarları öngörüyor. Tesadüfi değil ki, İbn Hordadbeh Rusların Saqlab cinsinden) الصقاابة من جنس) olduğunu belirterek, burada yine de Bulgarlardan konuşuyor. Bu faktlar ise bir kez onu doğruluyor ki, Bulgarlar, aslen Bulgar olan Kiril və Mefodidən çok fazla önce, yazıya sahip idiler 80 ve buna göre de Kiril Hersonesde “Rus yazısında” olan İncil və Zəbura karşılaşanda onu asanlıqla oxuyub ve bu dilde konuşan kişini zorlanmadan anlamışdı 81.
.
Eğer göz önüne alınsa ki, Kirilin etkinliyi Bulgarların Hıristiyanlığı Miziyada Boris xanın resmi ilan edilmesinden 10 il önce olmuşdusa yuxarıda kayd olanları tam olarak doğru sayılabilir. Örneğin, İbn Hövqel Kara denizin Kuzeyinədə yaşayan “iç (daxili)” Bulgarlardan konuşarken onlarda Hıristiyan ve Müslüman olmasını (va bi-bulğar ad-daxıl nasara va muslımuna) 82 doğruluyor. Bu erazide Bulgarları Hudud əl-A’ləm yazarı da yerleştiriyor 83. Ama daha çok dikkat çekmektedir -, niyə aslen Bulgar olan Kiril Yunan- Hıristiyan kilisesinin temsilcisi gibi Slav alfabesini yaratırken “A” harfı için Yunan”A/alfa”-sını değil, mehz Bulgar neslinin damgasından -Ѧ-dan84 kullandı, ve bu harfa türklərin önde gelen nesli olan “Az/As”–ların ismini vermişdir? Kaynaklardan göründüğü gibi, “Az/As” ismi Vənəd” ve “Saqlab” isimleri ile yanaşı Türk-Bulgrların isimlerinden biri idi. Aksi takdirde İbn Hordadbeh Rusları Saqlab cinsindən olduğunu söylemezdi. Böylece de yazılı ve etnoqrafik bilgilerin mükayiseli analizi kanıtlıyor ki, Kara deniz, Baltik denizi ve Hazar denizleri arasında olan erazi eskiden müxtəlif Türk etnoslarının hökmranlıtg ettikləri erazidir. Bu bakış açısından Rus, Saqlab ve Varyaq isimlerinin Türk — Bulgar alemi ile bağlılığı kimsede şüphe yaratmamalıdır. Başka türlü olamaz da bilmezdi. Çünki burada yalnız Türk düşüncesi gözleniyor. Bu “Rus, Kuyaba, Perun” isimlerinin etimoloji araçdırılması ile sübut edilyor (seçmeler bizimdir – yazar)…
———————————————————————————————————————————-

79. Пигулевская Н.В. Ближний Восток. Византия. Славяне. Л.1976. с.232; Византийские историки СПб. 1860. с. 374; Moravcsik G. «Byzantinoturсiсa». Bd. I. Berlin. 1958. s. 422;

80. Дончев С.. Письменность проболгар и славянская письменность / С.Дончев // Роль кочевых народов в цивилизации Центральной Азии. – Улан-Батор: 1974.c.115-119; БакировМ.Х.Феномен параллелизма древнейших мифологических теонимов//Татарстан Республикасы Мəдəният министрлыгы …. с. 15
81.Георгиев Б. Начало болгаро-русских культурных и литературных связей // в сб. Руско-български връзки през вековете .София. 1986 с.13
82. İbn HaukalKitab surat al-ard. ed. M.de Gouye. BGA. Leyden, 1968.p.396-397
83. Hududal-A’lamp. 160
84. Кокорина Н.А. Об одной группе знаков на керамике Волжской Болгарии // в сб. Ранние болгары в Восиочной Европе. Казань. 1989 с. 89 — 96