XVII TÜRK TARİHİ KONQRESİ. 15-17 eylul.2014/ANKARA. II.CİLT – I KLSLM ORTA ASİYA VE KAFKASİYA TARİHİ. TÜRK TARİH KURUMU. ANKARA.2018. s.33-54
Doç.Dr. Alakbar Alakbarov
1768-1774 ve 1787-1791 yıllarda Osmanlı-Rus savaşları sonucunda Rusiya 1780-1783- cü yıllarda Krım hanlığını zabt etmekle Kara denizin Kuzeyini tamlıkla kendi imparatorluğuna katır. Bu olay ve arkasınca Doğu teorisinin ortaya çıkması orada yaşayan Türklerin gelecek tarihini olumsuz olarak etkiledi. Daha sonra farklı ideoloji mazeratlarla Türkler bu bölgelere Hunlarla beraber gelme gibi gösterildi ve onların şanlı tarihi diger halkların adına yazıldı. XVIII yüzyılın sonundan 1944 yılına kadar binlerle Krım Türkleri ya Hiristyanlaşdırılarak, ya da mahv edilerek kendi dede-baba yurtlarından Türkiye və Orta Asiyaya kovuldular. 1954 yılında Pereyaslav Radasının 300 yıllığı ile Krım Ukraynaya verilir və nihayet 2014 yılında Rusiya Krıma askeri birliklerini yürütmekle yeniden olayın ortaya atılmasına sebep oldu. Tabii ki, her iki devletin bu topraklara iddiaları tartışmalıdır.
Türk kökenli tayfaların farklı isimler altında ta eskiden Kara denizin Kuzeyinde yaşadıklarına rağmen arkeoloji kazıntılar ispatlıyor ki, X yüzlıldan once bu topraklarda Slav arkeoloji buluntuları kayd edilmemişdir 1. XI-XII yuzıllarda Doğu Krımda kısa zamanlı Tmutarakan prensliyinin mevcud olması hiç de bu toprakların eskiden Slavlara aid olmasına delalet etmez. Kaynaklarda ise “Ant” ve “Vened” gibi bulunan tayfaların Slav ismi ile takdim edilmesi de kötü niyyetlidir, çünkü slavdilli kaynaklarda bu isimlerle tayyfalar kayd edilmeyib. Bu da bellidir ki, Tmutarakan kalesi IX yuzılda Hazarlar terefinden inşa edilmişdir.
.
Örneyin sorunu doğru bir şekilde çöze bilmek için Rusya ve Ukrayna devletlerinin selefi olan Kiyev Rus devletinin tarihinin incelemesinde kesinkikle durmalıyız.
Tarihi geleneklere göre IX yuzılda Dnepr nehri havzasında daha sonra Kiyev Rus devleti gibi tanınan bir siyasi qurum yaranmışdır. Bu sorumun incelemesi ta XVIII yüzyılın sonralarından başlanıyor. Ne yazıq ki, sorum bugün de kendi çözümünü tapmamışdı! Şimdi de o zaman meydana gelen norman ve antinorman teorilerinin taraflıları arasında tartışmalar durmak bilmiyor. Normanistlərin görüşüne göre Dnepr nehri havzasına “Rus” ismini ve devletçilik geneleklerini İskandinaviyadan gelen Normanlar getirmişdiler. Şimdi bu düşünceler Rusiya tarih ilminde önde gelen yere sahibdir. Ama bu düşünceleri kabul etmeyen antinormançıların çoğunluqu “Rus” isminin Slavlara aid olduğunu iddia ediyor. Böyle düşünceler ise Sovyet bilim adamı arasında hakim idi.
———————————————————————
Советская историография Киевской Руси Л. 1978. с. 195-197;
Талис Д.Л. Топонимы Крыма с корнем рос- // в сб.Античная древностьи средневековье . Сборник Х. Свердловск. 1973. с. 229-239
Иордан О происхождении и деянии гетов. Getika. под ред. Е.Ч.Скрижинской. М. 1960. с. 90;
Прокопий из Кесарии Война с готами пер.С.П. Кондратьева. М. 1950. с. 297; Алекперов Алекпер Тюрки Азербайджана. Баку. 2011. с.164
Тмутараканское княжество. https://ru.wikipedia.org/wiki/
Özellikle vurğulanmalıdır ki, ister Normanlar, isterse de Slavlar arasında “r~s” kök ünsüzleri kayd olunmuyor. Nə yazıq ki, normanistler bu pozisyonu ilerlemekle 911 yılda Fransada Sena nehri ağzına basın eden Normanların “Normandiya” dükalığının oluşturulmasını, Sicilya ve Güney İtaliyda hakimlik kuran Normanları arap yazarları “el-Mecus el-Urmaniye” ihmal etmiyorlar.
Gerçekte, normanistlerin istinad ettikleri Bremenli Adam 839 yılda Konstantinopolisdan İnhilheyme gelen, reislerini «Kağan» və kendilerini «Rus» gibi gösteren «İsveç»lilerden anlatarak, bizi ilgilendiren iki önemli gerçeği ortaya koymaktadır:
1. İsveçliler gerçek niyetlerperdeləmeək için başqa isimle kendilerini sundular;
2. Alman yazarı kabilelerin yerleşmeleri hakkında şunu yazıyordu: “… Guzey kıyılar … ve Baltik denizin tüm adalarında birlikte Norman olarak adlandırılan Danlar ve Sveonlar yaşayor. …Oder (nehrinin) diğer tarafında Pomeranlar yaşayor, sonra bir tarafdan Prusslar, digər tarafdan Bogem, doğudan Russlarla (Ruzzia) sınır olan Polyanlar yaşayorlar”.
3. Böylece de, 1.Bremenli Adam İsveçliləri norman kabul ediyor,onları Rus saymıyor; 2.O açık yazıyor ki, (bugünki sınıflandırma ile) Doğu Avrupa “Normandiya” deyil “Ruzzia”dır. Ama onu da belirtelim ki, İskandinav, daha doğrusu Norman tarihçilərinin kendi ilkin anavatanları hakda verdikleri haberler normanist araştırmaçılarının görmek istədiklerindən daha dolğundur. Kaynaklardan olan bu haberler ise bir çox problemlerin yeniden baxılmasını telep ediyor.
Örneğın, XIII yüzyıl yazarı, İskandinavyalı skald4 Snorri Sturulson İsveçlilerin “ata yurtunu” Don nehrinin doğusunda yerləşen “Asqard”ı ve “Böyük Svetyod”u hesab ediyordu. O yazırdı ki, İskandinavyaya yasa və yöneticilik kurallarını Truvadan gələn türklər getirmişdiler.
5. Küçük Eddada o düşüncülerini deqiqleşdirerək yazıyordu ki, As-türklərinin reisi Odin “Türk ülkesinden” İskandinavyaya, Siqtuna şehirine gelerek, orada “Türkler alışık oldukları” kuralları kullandılar. Burada Snorri ilaveten olaraq yazıyor ki: “Asyadan gələn bu adamların dili tün hemin (Avrupa) ülkelerinin dili oldu”.
6. Eğer dikkate alırsak ki, Snorri Sturulson Asların gelişini Truva ilə bağlayordusa, söyleye biliyoruz ki, İskandinavların “anavatanı” Türklənd — Kara deniz bölgesinde bulunurdu. Aynı zamanda İskandinav yazarının bu haberi bir daha Asların Türk olmasını tesdiqliyor.
7. Bu nedenle adı keçenleri incelemek için biz eski Rus ve Arap kaynaklarını dikkate almalıyık.. Örneğın, 944 yılda Rusların Barda saldırından konuşan İbn Misqaveyh eşkiyaların Skadinav xalqları yerli oznlara “skald” deyirdilər. Kür nehrine girişinden yazarken kayd ediyordu ki, Ruslar “onların ülkesi ile sınır olan denizi keçdiler!”
———————————————————————————————————
Стурлусон С. Круг земной. Москва., 1995. c. 11.
Младшая Эдда / Отв. ред. М. И. Стеблин-Каменский. Ленинград., 1970. с. 11.
Алекперов Алекпер Тюрки Азербайджана. Баку. 2011. с. 290-307
8. X yüzyılda ise Kiyev dövletinin sınırlarının Hazara çatması hakkıda konuşmak ikna edici deyil. Hatta XIII yüzyılda Moskva prensliyinin sınırları Hazar denizine ulaşa bilmezdi. Örneğin, XII yüzyıl yazarı el-Mervazi Darbandden konuşarken kayd ediyordu ki, “Bab el-Ebvab /Darband/ Rusla Serir arasında sınırdır) ve bu şehir dəniz kıyılarında bulunuyor” (!!!-yazar).
9. Bu anlamda Kiyev Rusunun yazarlarının atıfta bulunan probleme de dikkata layıkdır. Örneğn, “Повесть временных лет /Geçen Yılların Hikayesi/ (daha sonra — GYH) Kiyev kronikinin yazarı Nestor Slav ve Rus halklarının kökenini böylece betimleyor «А славянский народ и рускый един, от варягов ведь прозвался Русью /Bəs Slavyan və Rus halkları birdir, çünkü, Varyaqlardan (Vikinglerden) Rus çağırıldılar”.
10. Ama sonraki haberden bulunan gibi yazar Rusları ne İsveçlilere, ne de ki, Normanlara aid etmir: «Афетово бо и то колено : варязи, свеи, урмане, готе, русь, … и прочии /Yafəs nəsli: Varyaqlar, İsveçlər, Urmanlar,Qotlar, Ruslar … və diğerleridir»
11. Belli ise budur ki, Nestor burada Norman və Varyaqları /Vikinqları/ Slavlardan da ayıryor. Örneğin, Ryurikin oğlu Kiyev prensi İqorun 944 yıl Bizansa saldırından konuşarken Nestor kayd ediyor ki, «Игорь…собрал воинов многих: варягов, русь, и полян, и славян и кривичей, и тиверцев и нанял печенегов/İqor … kendisavaşçılardan çoxlarını toplamışdı: Varyaqları, Rusları və Polyanları və Slavları ve Kriviçileri, ve Tiversileri ve Peçeneqleri paralı gibi tutdu».
12 . Böylece de bulunduğu gibi, görünüşte Nestor Rus ismini Varyaqlarla ilişkili olduğunu kayd etse de, onları Rusdan ayıryor. Varyaqların çağrılması ile olan öyküde de kaynakda bazı çelişkili anlar vardır. Öncə kayd ediyor ki: «И идоша за море к варягам, к руси / ve dənizin diğer tarafına Varyaqların, Rusların yanına gittiler», ilaveten kayd ederek ki, bu Varyaqlardan Rus toprakı böylə çağırıldı. Ama bu öyküde Nestor zaten Varyaqları Ruslardan ayırıb, kayd ediyok ki, Ruslar diğerleri ilə birlikte Varyaqlara tedavit ettiler.
Öncə yazar Varyaqları Novqoroda yabançı, yanı yerli olmayan halk gibi gösteriyor — “и идоша за море к варягам /və denizin diğer tarafına Varyaqların… yanına gittilər/”. Ancak ardınca Nestor yazıyor ki, «новгородцы же – те люди от варяжского рода, а прежде были славяне /novqorodlılar bu Varyaq soyundan olan adamlardır ki, önce Slav idiler”.
Derhal bundan sonra yazar iki antitezis seslendirir: “Варяги в этих городах находники, а коренное население в Новгороде – славяне /Varyaqlar bu şehirler de yabançıdırlar, Novqorodun yerli ahalisi ise Slavlardır/” Göründüyü gibi burada bir mantıklı ardıcıllık yok.
GYH-den aydın olduğu gibi bu haberleri yunan kaynaklarından toplayan yazar Rus torpağının anılmasını 852 yılla bağlıyor. Ama bir kadar sonra yazar Rus isminin doğrudan doğruya bu topraklara verilmesini 862 ilde Slavların bir daha Varyaqlara yönetme olunmaları için çağrısı ile bağlıyor: “И избрашася 3 братья с роды своими, … придоша; старейший, Рюрик, седе в Новгороде, а другой Синеус, на Белоозере, а третий в Изборьсте, Трувор /Ryurik, Sineus və Truvor bu topraklara geldiler– Ve üç arkadaş soyları ile seçilerek … geldilər; yaşca büyük – Ryurik Novqorodda oturdu, başkası Sineus, Beloozerdə, üçüncüsü ise İzborskda, Truvor /oturdu/”.
—————————————————————————————
Якубовский А.Ю. Ибн Мискавейх о походе руссов на Берда’а в 322=943/4 г. // Византийский временник. 1926. т. XXIV. с. 63-92;
Margoliouth D.S. The Russian seizure in 943 A.D. BSOS. London. 1918. p. 80-95
Minorsky Vladimir Medieval Iranan ditsneighbors.London. 1982. p. 463
Повесть временныхлет. Под ред. В.П.Адриановой-Перетц. Изд. Наука. Москва-Ленинград. 1950, ч. I, c.21, 23, 218, 219 (daha sonra –ПВЛ) 11ПВЛ.I.c.10, 206, 12ПВЛ.I.c.33, 230
13. Böylece de, bizi ilgilendiren problemlərin biri — Ryurikin “oturduğu” Novqorod şehiri ilə bağlıdır. Resmi tarih şehirin yaranmasını 859 yılla bağlasa da bu haber XVI yüzyılda tertib edilən Nikon kronikine esaslanır. Bu kaynakda ise Novqorodun salınması hakkında hiçbir şey deyilmiyor. Bu kronikde yalnız novqorodlu Qostomıslın 859 yılda ölümündən özetliyor. Bir gerçek olarak bu şehirin salınması tarihi gibi kabul edile bilmez. Araştırmaçıların düşüncelerine göre guya önce bu bölgede VIII yüzyılda “Ladoqa” ismli bir koloni salınır, IX yüzyılda orada Ryurik şehirciyi yaranıyor ve, nihayet, IX-X yüzyılların kesişmesinde, yaxud X yüzyılın başlanğıcında bu topraklarda “Novqorod” şehirinin temeli koyulur. Burada bizi ilgilendiren de budur ki, bu topraklarda tapılan VIII-XI yüzyıllara aid kızıl eşyalar Volqaboyu yaşayan halkların Kuzeyle geniş ticaret ilişkilerinden bəhs ediyor ve bu eşyaların çoğunluğu Bulgar kökenlidir.
.
Ama burada yine bir sıra tartışmalı problemler üze çıkıyor: birinci tartışma budur — eğer “Novqorod” “Yeni şehir” gibi tercümə olunursa, şu haldaa önceki “eski şehirin” ismi hangi idi? Görünen ise budur ki, yerel yazarlar bunu bilmiyor. Novqorodun Ladoqa gölünden 180-190 km aralı olması onun önceki isminin göllə bağlı olduğunu şüphe altına alıyor. Bu halda şart olarak Novqorod İlmen gölü üzərinde yer aldığı için “İlmen”, yaxud da oradan axan Volxov nehrinin ismi ilə də çağırılmalı idi. Belirtelim ki, Novqorodda tapılan ağcaqayın ağacının kabukunda yazılan metnlirin çoku Slav dilinde oxunmur. Monqollardan önce tapılan yazıların çoğunda ise Boyan, Azqut, Botyak, Boran, Asef gibi isimlere tanışa biliriz.
İkinci tartışma – nasıl oldu ki, Novqoqod hakkında ilkin haberleri yerli yazarlar deyil, tam bizanslı imparator vermelidir? Bazı araştırmaçılar “Novqorod” ismini slavlaşdırmaq amacı ile bizanslı Konstantin Porfirogenetin 949 yılda “İmparatorluğun yönetimi hakkıında” kronikinde olan «Νεμογαρδας” ismi ile teşebbüsü şüphelidir! Zamanında V.A.Parxomenko düzgün olarak söylemişdi ki, bizanslı imparatoru tarafindan anıtılan bu şehiri Güneyde aramaq lazımdır17. Bu tartışmaları çözmek için aşağıdakı olgulara kullanmalı olduq.
——————————————————————————————————————————
Ипатьеская летопись.М. 1962, ПСРЛ, т. II, стл. 17; Лаврентьевская и Суздальская летопись по академическому списку. М.1962,
ПСРЛ, т.I, стл. 12; ПВЛ, I,с. 17, 213
Носов Е. Н. Новгород и новгородская округа IX—X вв. в свете новейших археологических данных (к вопросу о возникновении
Новгорода) // Новгородский исторический сборник. 1984. Вып. 2 (12). c. 3—38
Набиев Р. Булгар и Северная Европа. Древние связи. Издательство «Иман», 2001, c.36
Набиев Р. Булгар и Северная Европа. Древние связи. Издательство «Иман», 2001, c.47
Пархоменко В.А. У истоков … с. 34. прим. 9
DEVAM EDECEK