TÜRKÜN BAHAR — ISTƏR BAYRAMI…

…Oxumamış like etmə — oxu ki, özünü tanıyasan…

Neçə illərdir ki, Azərbaycan ictimai fikir düşüncəsi Bahar (Novruz) bayramının köklərini arayır, onun haradan rişələndiyini tapmağa səy göstərir. Uzun illərdir bütün dinlədiyim və oxuduğum materiallarda söhbəti şəkərburadan, boyanmış yumurtadan, tonqaldan u yana aparammasa da, bizim ictimai fikir heç cürə barışa bilmir ki, biz bu əzəli və dünyəvi bayramımızı farslardan və yaxud ərəblərin zorla Azərbaycana gətirdikləri İslamdan iqtibas etmişik. Bu sahədəki daima oyaq olan qanyaddaşımız əlimizdə faktların olmaması zəminində belə, “iqtibasla”, yəni onu kimdənsə borc aldığımız yersiz ideyası ilə barışa bilmir. Bununla belə, o (qanyaddaşı) özünün şüuraltı (təhtəlşüur) pulsasiyası ilə uzaq tariximizi zaman-zaman bizə xatırlatsa da, onu tam, olduğu kimi dəqiq ağarda bilmir. Amneziyamı (yaddaşı itirməmi) mane olur? Yəqin ki. Bəs amneziyaya səbəb nədir? Əsas səbəb deyərdim ki, heç də xarici faktor deyil, son 100 ildə üç dəfə öz yazılı tariximizdən bir növü könüllü şəkildə imtina etməyimizdir. Həmən imtina, ilk dəfə eramızın ikinci əsrində minnillərlə ölçülən kahkəşanlı mixi yazılı tariximizə qələm çəkməklə baş verib. U dövrdə də mixi yazılardan imtina etmişik. Son yüz ildə isə üç dəfə tarixi bağları gələcək nəsillər arasında qırmışıq. Mən, məsələn, 8 minillik piktoqram və mixi yazılı tariximizi oxuya bilsəm də, 1300 illik ərəb qrafikalı tariximizin bircə səhifəsini belə oxuya bilmirəm. Ona görə ki, öz tariximizlə, kökümüzlə əlaqəni özümüz süni yolla kəsmişik. Bu, geniş və arxivacib bir mövzudur. Bayramqabağı millətin əhvalın pozmamaq üçün onu genişləndirməyib, onnan yan keçirik.

“Yazılı tariximiz” deyəndə, mən, Sibir-Altay Türk runi yazılarını nəzərdə tutmuram. Halbuki Azərbaycan şüurunda Sibir-Altay-Orta Asiya qütbü dominantlıq təşkil edir. Halon ki, Güney və Quzey Azərbaycan torpaqlarında hələ 9 min il öncə də türklərin yaşayıb və yaratdıqlarını təsdiq edən mixi yazılı salnamələr aşkar edilib. Həmədan, Təxti-Cəmşid (Persepolis), Kəbir Kuh (Luristan), Xudafırin (Muğan), İlandağı (Naxçıvan), Tarkitau (Kumykiya) və İribunyedəki (İrəvan) türk dilində aşgar edilmiş yazılı sal və gil mətnlərini dediyim sözün gerçək mənasında bəxtəvərliyə nümunə göstərmək olar.

Yazılı səsimizin Babilandan gəldiyi faktını isə ayrıca qabartmaq lazımıdr. Lakin bu qütb də yanlış olaraq xəyalda “Şumer” assosasiyasını yaradır. Fəqət kahkəşanlı tarixi yaradan xalqın adı heç vaxt “Şumer” olmayıb. O 19-cu əsrdə uydurma addır. Babilanda ilk yazını kəşf etmiş xalq özünü elə Türük (TÜRK) də adlandırırdı. Mənası da türkcə olan Babilanda [Bab-baba-patriarx, il-el, xalq, an-məkan — Baba (Patriarx) elin məkanı)] deməkdir. Gil yazılardan etdiyimiz yüzlərlə tərcümə sübut edir ki, əvvəla, onların dili təmiz Azərbaycan və Anadolu türk ləhcələrinin qarışığıdır, yəni o zaman hələ dildə indiki dialekt differensasiyası baş verməmişdi. U yazıları gil lövhələrə qazımış xalq bütöv bir dildə danışır, yazır və özünü də Türük (Türk) adlandırırdı. Bizim olan uzaq əks-sədalı həmən tarixdə Şəmsi Ədəd Abi adlı doğma yazarımızın böyük bir poemasının mətni tam açılıb və o orada bir neçə dəfə Türk (Türük) adını çəkir:

“Şakadu, ümni-işi şunu ana səriyə,
Tatru dammak av ilemez Türükü ki,
Qadum, nişə şunu, tatru damma!” –

Yəni türk zarafat sevəndir, üni-fikri bunu ona səriməkdir (adamları dolamaqdır), tatru* danmaq ev eləməz türükü, (türkə baş ucalığı gətirməz), Qadası, bunu yaddaşaa qazı, unutma, tatrı (düşməni) danma.”

*Qədimlərdə türklər gəlmə ərəb və farsları “tatr” adlandırırdılar.

Bəli, bizim və Anadolu türklərinin və bu gün də İraqda yaşayan və təmiz azərbaycan ləhcəsində danışan Kərkük türklərinin (türkmənlərinin) birbaşa əcdadları olmuş həmən Babil türkləri iki əsas allaha inam bəsləyirdilər. Onlardan biri ildırım və zəlzələ allahı sayılan MƏRDUK idi. İlk baxışda heç bir məna veməyən ad iki azərbaycan sözünün birləşməsidir. Mərd uk — mərd ox. Babilan (İrak) kimi, elə Azərbaycan kimi də qızmar, quru təbiəti ilə fərqlənən məhsuldar torpaqlı bir yerdə yağışın nə demək olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur. Bu mənada göydə çaxan şimşəyi yerlərə ruzi mənbəyi olan — nur yağış səpən ildırım çaxmasını ulu əcdadlar mərd ox adlandırmış ona həyat rəmzi kimi iman bəsləmiş, allah kimi tapınmışlar. Mətnlərdə onun adına tez-tez rast gəlinir.

Bu çıxışımızda biz Bahar bayramı ilə bağlı əcdadların inam bəslədikləri bir İlahədən söhbət salmalıyıq. U məhəbbət, bahar, bolluq ilahəsi sayılan İSTƏR`dir. Bəzən anu gil lövhələrdən İştar kimi oxuyurlar. Səhvdir. Anun əsil adı bizim sevgi və məhəbbət sözlərinin feil forması olan istərdir və bütün dünyada anu İstər kimi də tanıyırlar. A da mixi mətnlərində tez-tez rast gəlinən ilahədir.

Xristianlar İstər sözünü çarmıxa çəkilmiş İsa peyğəmbərin Yerusəlimdəki mağarada qoyulmuş meyitinin qəfildən göylərə çəkilməsindən sonra, yəni Həzrəti Peyğəmbərin “Dirilməsinə”, “Yenidən doğulmasına” bir növü sinonim kimi işlədirlər. Onlar peyğəmbərlərinin dirilib həmin mağaradan yoxa çıxması möcüzəsini onun Allahın yanına yüksəlməsi günü kimi bayram edir və həmən günü “Happy Easter!” — “İstərin mübarək!” (Yenidən doğulman Mübarək!) deyib bir-birini təbrik edirlər. Rusiyada həmən gün, bildiyiniz kimi, Pasxa bayramı adı altında təntənəli şəkildə qeyd edilir. Amerikada “Resurraction Day” (Rezurekşn dey-“Dirilmə günü”) kimi kilsələrdə xüsusi vurğulanır.

Rəsmi ədəbiyyatın yazdığına görə də, “Easter (İstər) yenidən doğulma, yenidən dirilmə vaxtıdır. A İsa Peyğəmbərdən də qabaq paqanistlər* tərəfindən bərabərlik (Bahar gecə-gündüz bərabərliyi (ing. Equinox-i`kvinaks) günü kimi qeyd edilirdi. Bununla insanlar Bahara ”Xoş gəldin!” deyir, onu salamlayırdılar.”

Göründüyü kimi, uzaq babalarımızın Məhəbbət, Bolluq və Bahar İlahəsi İstər, “Yenidən Doğulma”, “Yenidən Dirilmə” məfhumları ilə, yəni bilvasitə “bərabərlik” kimi təbiət hadisəsi ilə də eyni məna yükü daşıyır. Ona görə biz “İstəri” indi astronomik termin kimi yenidən işlədə bilərik. Bu, “gecə ilə gündüzün bərabərliyi” çoxsözlü terminini asanlıqla əvəz edərdi. Termin kimi “İstər” və ya “ekvinaks” nədir? Bu, astronomik vahid olub, zamanın elə bir anını ifadə edir ki, həmin anda Günəşin mərkəzi Yer orbitinin tam üstündən birbaşa müşahidə edilir. Bu an hər il Martın 20-nə (“Bahar İstəri”-termin mənimdir-T.A.) və Sentyabrın 22-nə (“Payız İstəri”- termin mənimdir-T.A.) təsadüf edir.

6500 il! öncə yaşayıb yaratmış ulu astronomumuz Enlil İsmənin gil lövhələrdən tərcümə etdiyim astronomik tədqiqatlarının nəticələri bu günkü “kosmos adamını” heyrətdə qoymağa qadirdir. Yerin kürə şəklində olduğunu yunan metafizik fəlsəfəçisi Aristoteldən dörd min beş yüz il öncə yazısında aşağıdakı üçlüklə xüsusi olaraq vurğulayır Enlil İsmə:

Iş mövsümü kürrədi Yer a,
Əvət, İşşum iki bucuk enib, Ulu Şamın elli[p]sində itib,
U Kİ ALƏM İÇTƏ BİR KÜRƏDİ YER HA !

Buradakı ış — ışı (ышы) sözündəndir isti, sıçaq, hərarət, od-alov yağdıran isti deməkdir. Astronom açıqca yaya işarə edir. Birinci kürrə isə — çörək bişirilən kürrədir, yəni od yağır göylərdən, ikinci kürə — dairə, qlobus deməkdir ki, bilavasitə Yerə aiddir. Avropa alimləri yazırlar ki, Yerin kürə şəklində olduğunu ilk dəfə Aristotel kəşf edib. Gördüyünüz kimi tamamilə yanlış fikirdır. Aləm mənim əlavəmdir, orijinalda əslində ayam kimi gedir. Və Aya – türkcə ovuc deməkdir. Maraqlıdır ki, ulu astronom Kainatı ovuc kimi təsvir edir.

Yay mövsümündə Yerin Günəşə doğru fiziki hərəkətini “iki bucuk,” yəni 2,5 adlandırır müəllif. Lakin ölçü vahidini demir. Sual olunur: 2,5 nə? İki milyon yarım km? Maraqlısı budur ki, antik astrofizik Yerin u an yerləşdiyi məkanı ona enən şüa, radiasiya (İşşım) ilə təyin edir: “Əvət, İşşum iki bucuk enib, Ulu Şamın elli[p]sində itib”. Ulu Şam dedikdə, o Günəşi nəzərdə tutur. Yerin hərəkətini bu cür astronomik dəqiqliklə ölçə bilən Enlil İsmə kimi alimlər İstər anını, yəni Baharın gəlişini də tam dəqiqliyi ilə ellərə bəyan edirdilər. Bunlar olan yerdə farsın Bahar istərinə (ekvinoksuna) nə dəxli?

Yazın “Yenidən doğulmasını” paqanist ulularımız xristianlıqdan ən azı 3-4 min il, farslardan 2500-3000 il öncə bayram edirdilər. İndi bizim haqqımız yoxdur ki, Bahar-İstər bayramını yeni biçilmiş Novruz cildində “farslardan iqtibas etdiyimizi” dünyaya bəyan edək. Biz də ona xristianlıqdan qabaqkı Avropa xalqları kimi “İstər Bayramı” demişik. Novruz sözü dilimizə türk oğullarımızın Persiyada min illik şah dövründə keçib.

Bunu elmi yolla, yazılı mənbəələrlə daha da əsaslandırmaq üçün “Yazın gəlişini bayram etmiş “paqanistləri” “ulularımız” adlandırmağa nə dərəcədə haqlıyıq?” sualına cavab tapmalıyıq. Onları “ulularımız” adlandırmağa bizə inam verən haqqın adı nə?
Bu cür inamın kökləri indiki rəsmi büdpərəstlikdən çox-çox qabaqkı dərinliklərdən gələn yazılı informasiyalardadır. Belə ki, ulularımızın Günəşə və Oda inamı mixi yazılarda, yəni yeni tapdığımız Şəmsi Ədəd Abi yaradıcılığında tam açıqlığı ilə əksini tapır:

“Şanu-tamaşum vardı, əridi, kaş Atəşpuram!
U mat tama var duyamı, inə Ərəb hiyim ki…
Vardıkca ışa, Ahura dininin ulu ömrü!”

Ete Eli adlandırılan (Türkiyənin indiki Osmaniyyə ilçesi ərazisində olub) ölkə sakinləri türklərin ərəblər tərəfindən soyqırımına məruz qoyulmasını qələmə almış Şəmsi Ədəd Abi yazarımız törədilmiş faciə fonunda şan-şöhrətli türklərin “şanı-tamaşalarının” əridiyini yana-yana qeyd edir. Özünün “atəşpur” — od yandıran olduğuna görə düşmən tərəfindən oda tutulduğunu vurğulayıb, fikrini pozitiv tamamlayır və Od varsa, Ahura dininin ömrünün də ulu, əbədi var olacağı inamını qəti bəyan edir. Odun əbədi olacağı heç kəsdə şübhə doğurmur. Ahuranın adına gil lövhədə, özü də odla, ışa-şüa ilə, özünün dini ilə bağlı rast gəlinməsi, həm də Avestadan neçə min il qabaq, həm də türk dilində rast gəlinməsi, onun farsların olmadığı qənaətini tam təsdiqləyir.

Bunu sübut edən ikinci bir yazılı mənbə də var. Bisutunda Daranın başı üstündə qanadlarını gərmiş Ahura [Mazdanın] (3-cü şəkil) simvolu vaxtilə Luristanda mövcud olmuş Türükkü dövlətinin şahı Aşşurun Kəbir Kuh dağındakı abidəsini bəzəyir (2-ci şəkil). Türkcə sirrləri açılmış bu abidə türklərin farslardan çox-çox qabaq İran yaylasında yaşadıqlarını qəti təsdiq edir. Aydın görünsün deyə, Ahuranın simvolunu hər iki modeldə ağ xəttlərlə qabartmışıq. Daranın allah adına əlavəsi Mazda (müdrik deməkdir), onun imselinə əlavəsi isə Allahın dizdən yuxarı hissəsidir.

Şəkil 3. AHURANIN SIMVOLU: 1) BABILDƏ, 2) TÜRÜKKÜDƏ, 3) BİSUTİNDƏ 4) BƏRPASI

Özünün peyğəmbər kimi dünyanı dərkində Zərdüşt xəyalən daima Günəş şüasını və bərqini görürdü, onlara müraciət edirdi. Burdan aydın olur ki, o, qüdsallığını qazanana qədər Ahuranın gil yazılara qazılmış funksiativ fəaliyyəti ilə daima tanış olurmuş və onun dühası ilə gizli təmas onu müqəddəsliyə ila edirmiş (yüksəldirmiş). Şəmsi Ədəd Abidəki kimi Avestada da Şəməş (Günəş), İşıq və Od Ahura ilə eyni məzmun daşıyır. 36 sətirlik Kəbir Kuh yazısında Aşşur o zaman Hindistandan təzə köç edib Elamla Türükkü

TÜRÜKKÜ HÖKMDARI AŞŞURUN ABİDƏSİ VƏ AHURANIN SİMVOLU arasında Parsumaş adlandırdıqları yerdə məskən salmış və heç bir dini etiqada itaət etməyən, əcaib adət-ənənələri ilə Herodotu heyrətdə qoymuş fars tayfasını və onun lideri çopur Axameşi qətiyyətlə Müqəddəs Oda — Günəşə — Ahura dininə inama səsləyir. Bu o deməkdir ki, bütün dünya ədəbiyyatı Ahura-Mazda adı ilə Ahuranı farsların od allahı hesab etsə də, o bizim əcdadlardan alınmadır. Aşşur Axameşi süsüldəyən şam işığından Günəş işığına boylanmağa çağırır: “Şam nəlip şu üznə kəllik, qisas almış üyədi.” Yəni o qədər şam işığında oturmusan ki, güvə yun xalçanı deşik-deşik edən kimi, şam da səndən qisas alaraq üzündə həmən kəllik (keçəllik, çopurluq) yaradıb, deşik-deşik edib onu, deyir ona Aşşur. Və bununla onun çopur olduğuna işarə vurur.

“Avesta haradansa Türk yazılı ədəbiyyatından Pəhləvi dilinə köçürmədir” deyən bir sıra Azərbaycan alimlərinin yuxarıda dediyim qanyaddaşlarının funksiyativ varlığından xəbər verən bu olqu danılmaz yazılı həqiqətdir artıq. Ahuranın mənim olduğu faktını dünyaya bəyan etmək üçün bu gün əlimizdə istənilən qədər yazılı fakt var.

Axameş dövründə odu-ocağı belə tanımayan fars tayfalarının indiki nəsilləri bayramda qalanan tonqala da sahib çıxırlar. Bayram onlara genetik bağlı olsaydı, ayətulla M. Kirvani bayram ərəfəsində “Qarşıdan iyrənc axır Çərşənbə gəlir” kimi iyrənc danışmazdı. Aşşur 2700 il qabaq Kirmaninin babası Axameşi məhz oda-ocağa alışdırmaq üçün səy göstərirdi. Onunla virtual müharibə aparırdı. Ədəbiyyat yazır ki, Novruz farslarda əhəmənilər dövründən, e.ə. 660-330 cu illərdə nə vaxtsa qəbul edilib. Oda sevgi və inamları ilə kəskin fərqlənən zərdüşti sasanilər dövründə isə bayram Persiya və ya Parfiya imperiyasına daxil olan digər xalqlar tərəfindən də qəbul edilib deyir müasir ədəbiyyat. Farslar Bayramın hardan gəldiyini heç özləri də bilmirlər. Onu gah əhəmənilərlə, gah sasani şahı Cəmşidin taxta çıxması günü ilə, gah Turan-Türk sərkərdəsi Əfrasiyabın Səyavuşu öldürdüyü günlə bağlayırlar. Bunu Avesta da yazır, Firdovsi də təkrar edir. Harda görünüb ki, kiminsə ölümü hər hansı bayrama və əsası, Yeni ilə təkan versin? Tarix ikinci deyərdim belə arsız fakt tanımır. Elə əcaibliyin biri də budur.

Bu bayram türklərin idi və onlar onu əhəmənilərdən də min illər qabaq qeyd edirdilər. Belə olmasaydı, həmən imperiya sərhədlərindən çox-çox uzaqda olan Qazxstan, Uyqur, Həştərxan, Kazan və Krım türkləri onu haradan almışdılar? Bu, onların öz ulularından əxz etdikləri həyati zərurət idi, onu farslarsız da qeyd edirdilər.

1925-dən 1991-ci ilə qədər Türkiyədə Bahar bayramının nədənsə yasaq edilməsi onu özününküləşdirmək yolunda farsların əl-qolun açan böyük faktor olub əfsus ki. Ona görə də BMT 1910-cu ildə “üç min il ərzində qeyd olunan fars bayramı kimi” ona beynəlxaq bayram statusu verib. Burda da itirmişik.

Ulularımız Oda inamla əlbəttə, paqanist (büdpərəst) idilər və bunula belə, “Təbiətin Yenidən Doğulmasının” – Yeni ilin — Bahar bayramının yaradıcıları idilər. Gil yazılarda İstərin məhz bizim Bahar və Bolluq İlahəsi olduğu olqusu qəti təsdiq olunur. Bunsuz, indiyə qədər olduğu kimi, biz hansı haqla ana və Bahar bayramına yiyəlik iddiaları irəli sürə bilərdik? Əvvəla, xristianlıqda ən azı 1800 il yaşı olan İstərin həm İlahə kimi, həm ekvinaks kimi bizim olduğu faktını mixi yazılardan edilmiş yeni tərcümələr şəksiz sübut edir. İkincisi, xristianlıqdan çox-çox qabaq şöhrətşiar Bahara “Xoş Gəldin!” deyən “büdpərəstlərin*” məhz bizim ulularımız olduğuna dəlalət edir.

*Burada Buddaya inanan büdpərəstlik nəzərdə tutulmur, vaxtilə vahid Allahdan başqa bütün hər şeyə — ağaca, dağa, daşa, Günəşə, oda, Aya, çaya, suya, müxtəlif heyvanlara inanlar nəzərdə tutulur. Bu mənada paqanist daha dolğun, daha dəqiq səslənir.

Bizə hələlik məlum olmayan, lakin adı və əsəri indi aşkarlanan Ulu Şairə Nənəmiz Bikə İstər barədə belə deyir:

“İstəri [udar]mu nar, Bikə likbi?
U Ana ki, aşipa[za] maş-maş aradır.”

Budur, burada İstərlə (həm İlahə, həm astronomik bərabərliklə) Bahar bayramı arasındakı düzxəttli əlaqə tam açıqlığı ilə verilir: “İstəri udarmı, yandırarmı od, Bikə qəzəbi (likbi), Bir Ana ki, hər bayramda aşbaza maş-maş və [həm də düyü] arıdır)”. Düyü, noxud, maş arıtmaq, düyünü bu yaxınlaradək dibəkdə döyüb çəltikdən təmizləmək, noxudu səhərdən suda qoyub ləpə çıxarmaq, Axır Çərşənbənin (İlaxırın) və Bahar bayramının ən əsas attributlarıdır. Bunu kim danır ki? Ancaq bunların köklərinin bu qədər dərində olduğu barədə yazılı mətnlərdən məhrum idik. Gördüyünüz kimi, biz türklərdə, bu, mixiyazılı Bikə Nənə dövründən qalma adətdir. A İstəri Baharla eyni anlamda verdiyi kimi, həm də anun “ana” yəni canlı varlıq olduğuna işarə vurur. İstəri, yalnız resörrekşn (dirilmə) termini kimi qəbul edən bu günkü avropalılardan fərqli olaraq, şairə anun İlahə statusunu təsdiq edir. Halbuki, paqanist avropalılar da, xristianlıqdan qabaq ana İlahə kimi, özü də Baharın ilkin atributu kimi cəcdə qılırmışlar. Biz əgər anu tam unutmuşuqsa, avropalılar da anun mənəvi varlıq, İlahə olduğu faktını unudublar. İndi sadəcə onlar üçün a müqəddəs termin kimi yaşayır.

Aşağıda Baharla bağlı verəcəyimiz inkaredilməz və indiyə qədər eşidilməmiş dəlillər yenə də mixi yazılı astronomumuz Enlil İsmə araşdırmalarına söykənir. Antik elmi faktlar sübut edir ki, bayramla bağlı əgər türk farsdan nəyi isə lap sonralar iqtibas edibsə, o, yalnız tək “Novruz” sözüdür. Vəssəlam! Qalan nə varsa, fars türkdən götürüb.

Ulu şair, filosof, riyaziyyatçı və astronom Enlil İsmə İstər — ekvinaks (gecə-gündüz bərabərliyi) barədə tərcüməsini bitirdiyimiz öz azman əsərində geniş məlumat verir. Onun astronomik tədqiqatlarının tərcüməsi zamanı biz Erkec — Qoç bürcü ilə rastlaşdıq. Ona görə bu bürcün hansı funksiya daşıdığını müasir ədbiyyatdan öyrənincə, şahidi olduq ki, antik dövrlərdə o, bahar ekliptik dairəsinin kəsişdiyi mənbə imiş. U erada payız bərabərliyinin mənbəyi isə Tərəzi bürcü sayılırmış (sxemaya bax).

Məhz Qoç bürcünün — zodiakın hərkəti ilə Baharın girmə anı müəyyən edilirmiş. Bahar bürcləri hər 2 min ildən bir dəyişilir. İndi Bahar Balıq bürcü üstündə təhvil alır. Müasir ədəbiyyatda bürclə bağlı çoxlu məlumatlarla tanış olandan sonra, düşündüm ki, heç ola bilməz ki, özünün 27 və 28-ci şeirlərində Qoç bürcündəki iki zolaqdan (mənbəədə “iki şal” kimi gedir) və əskilərdə bərabərlik (ekvinoks) ulduzu adlandırılan ən parlaq ulduz Hamaldan (astronom onu Qaqqar adlandırır) danışan Enlil İsmə, Baharın gəlişi barədə məlumat verməsin. Axı bu bayram bu xalq üçün yeni şey deyil. Odur ki, həmən şeirlərə (bəndlərə) diqqət verməli olduq. Orada deyilir:

[28] i-ru um-mak ana p[al]-ki-i ki-shal-li-sha
ik-mi-si i[sh-sh-iq] qaq-qa-ru mah-ri-sha
i-shir i-za-z[i-ma] i-zak-kar-sha
М: iru ummak ana p[i]l ki iki shallisa
ikmisi ishshiq qaqqaru mahrisha
ishir izazima iz akkarsa

Az: İru ummaq ana, pil ki (güclüdür), iki şallısa (orbitlisə),
Əkməsi işşıq qaqqaru mahrusa,
İşır iz azıma, iz akarsa və ya
İşır iz azıma, izac karsa.

ERKEC, QOÇ BÜRCÜ VƏ ONUN ƏSAS ULDUZLARI
ELMİ ƏDƏBİYYATA İSMƏ DAĞAN DÖVRÜNDƏN MƏLUM İDİ (Şəkildə Qoç bürcü)

Burada ekliptikadan söhbət getdiyinə şübhə yoxdur. Maraqlı cəhətdən biri odur ki, qoçun burnu üstə yerləşən və əskilərdən ekvinoks ulduzu adılandırılan Hamal ulduzunu Enlil İsmə Qaqqar adlandırır. Qaqqar türkcə dimdik deməkdir. Ulduz isə qoçun burnu üstündə oturur bir növü. Güman ki, mixi yazılı türk ədəbiyyatında bu ulduz elə burnun şərəfinə də Qaqqar ulduzu adlandırılırmış.

Şəkil 4 . QOÇ BÜRCÜNÜN 13 ULDUZUNDAN ƏN İŞIQLILARI OLAN HAMAL (QAQQAR), ŞERATAN VƏ MESARTİM

ENLİL İSMƏ ONU BELƏ TƏSVİR EDİR:

27. Er[к]esh ki, gəl[ən] yulda ukte bitmə[z], şimala itir,
Uldu mühey[yic], küsi ana, qaqqarin taktu.
Ultu qaqqar[l]u, şəşir, ina inəsidi matu izə anun,
Əli dur appishu illa[h] ki, dimashu[n].

Yazının elm dili bir az çətindir, odur ki, bəzi sözlərin müasir dilimizdə anlamlarını verməliyik. Onların hamısı Anadolu türk lüğət fondlarında bu gün də yaşarıdırlar:

Ukte – maneə; yulda – yolda; şimala – indi bu sözü də ərəbinki sayıb dilçilərimiz onu fonddan çıxarmağa səy göstərirlər, onu ”quzeylə” əvəzləyirlər. Hamısı saxtakarlıqdır. Mühey — mətnin kontekstinə görə mühey[yic] olmalıdır – həyəcanlanma, oyanma, narahat olma; matu – tutqun; əli – qoçun qabaq əli (ayağı) nəzərdə tutulur; dur – uzaq; appishu – apişu – iç tərəf, əli dur apishu — əlinin iç uzaq tərəfi; illa — illa[h] – deyirlər ərəb sözüdür, İla-İllah-Allah hamısı bir kökdəndir və ucalıq, yüksəklik deməkdir və hamısı türkdən alınmadır; ki — ən çox işlənən bağlayıcıdır – ”ulu” dilçilərimiz onu da farsdan aldığımızı iddia edirlər; dimashu[n] — təhlükəsiz.

Az: Erkesh (Qoç Bürcü) ki gələn yolda, ukte (maneə) bitməz, şimala itələyir,
Ultu (oldu) müheyyic (həyəcanlı), küsi ondan (küsür maneədən), qaqqarın* (ulduzun) taxır.
Ultu qaqqar[l]u (Hamal ulduzu ki, görsəndi), şəşir, yinə enəsidi özünün matı (tutqun, dumanlı) izinə,
Əlinin dur apişhu (qabaq ayağının iç uzaq tərəfi) illa[h] ki, dimashu[n] (təhlükəsizdir).

*Qaqqar – dimdik deməkdir, amma söhbət burada Qoçun hərəkəti zamanı görünməyə başlayan burun üstündəki parlaq Hamal ulduzundan gedir.

28. İru umma ana, pil ki, iki şallısa (qurşaqlısa),
Əkməsi işşıq Qaqqaru mahrusa,
İşır iz azıma, izac karsa.

Buradakı pil`i – türk dialektində “pili bitmek” – gücü bitmək, gücsüzləşmək, zəifləmək anlamında işlənildiyinə əsaslanaraq, güc kimi qəbul edirik. Sözün özü indi Türkiyədə batareya mənasında işlənir; izak- yəqin ki, izac isə — narahat olma, bezikmə, təngə gəlmə.

Onun bu xasiyyətinə inanmaq olar, o güclüdür, iki şallısa (iki qurşaqlısa- iki orbitlisə),
Qaqqarun səpdiyi (yazıda — əkdiyi) işıq yandırıb – yaxırsa,
İşır (gözqamaşdırıcı parıldayır) izi azmış kimi, iz axardırsa, və ya:

İşır (parıldayır) izi azmış kimi, izac karsa (maneə ona bezikdirici kar, təsir edirsə).

Iki min il bundan qabaq da, ondan öncə də, yəni Enlil İsmə dövründə də ekvinoks bilavasitə Erkəc və ya indiki dillə desək, Qoç bürcünün trayektoriyası üzrə təyin edilirdi. Yəni, il Erkək zodiakı üstündə təhvil olurdu. Bunu bu günkü rəsmi ədəbiyyat da təsdiq edir.

Zodiakla Bahar arasında əlaqəni tapmaq üçün çox uzun dövr üçüncü xəttin loqoqamlarının mənasını axtarmalı olduq:

“i-shir i-za-z[i-ma] i-zak-kar-sha”
İşır izazima izac karsa.

Ardı var