XV əsrə qədər erməni mənəvi mərkəzləri Kiçik Asiyada yerləşirdi, əslində ermənilər burada, o cümlədən Fərat çayının sahilində yerləşən Vaqarşapatın özündə yaşayırdılar.
Bizans İmperiyasının süqutu və Konstantinopolun Osmanlılar tərəfindən fəthi ərəfəsində erməni kilsə xadimləri Osmanlılara qarşı apardıqları mübarizənin tərkib hissəsi kimi Osmanlılarla rəqabətə maraqlı olan Azərbaycanın Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarlarından himayə axtarırdılar. Beləliklə, Qaraqoyunlu hökmdarları erməni kilsəsinə Qafqazda, Azərbaycanda, indiki Eçmiədzin olan Üçklisə kəndində sığınacaq verdilər ki, bu barədə çoxlu sənədlər qorunub saxlanılmışdır.
Üstəlik, hətta üç kilsədən ibarət olan və orta əsrlərdə tənəzzülə uğramış alban kilsəsinin fraqmentləri üzərində indiki Ermənistanda ermənilərin indiki mənəvi mərkəzi – Eçmiədzin katolikosluğu da yaradılmışdır. Yeri gəlmişkən, Üçkilisə adından da görünür ki, bu kilsə Azərbaycan dilindədir.
Bu barədə sənədlər nəinki hər yerdə, Ermənistanın özündə, Matenadaran fondlarında, Eçmiədzin erməni kilsəsinin orta əsr əlyazmaları fondunda saxlanılır. Erməni alimi Akop Papazyan 1950-1960-cı illərdə bu arxivlərdə işləmiş və özünün “Matenadaran fars sənədləri” adlı çoxcildlik əsərində Azərbaycan şahlarının Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilərin hakimiyyətləri tarixi dövrünü əhatə edən fərmanlarına istinad etmişdir. 14-17-ci əsrlərdə çoxlu sayda tacir və erməni ruhaniləri tərəfindən torpaqların geniş miqyasda alınmasına dəlalət edən sənədlər də mövcuddur. Aşağıda hazırda Eçmiədzin Kitabxanasında saxlanılan Vağarşapata aid məlumatlar 1428-ci il tarixli məktublarından birinin fraqmenti kimi verilmişdir: “… Bu (Vağarşapat) Üçkilsə kəndininüçdə biridir və Azərbaycan ölkəsində Kərbi yaxınlığında yerləşir”.
Ermənilər tərəfindən Vağarşapat adlandırılan Üçklisə kəndi və eyniadlı monastır üçün Eçmiədzin üçün 1430-cu ildən növbəti torpaq sahəsini iki il sonra alqı-satqı sənədində Saru (Sarı) Məlikin, Şeyx Səid-bək əs-Sədinin vəkili, Azərbaycan ölkəsinin Çuxur Səd vilayətinə tabe olan Üçkilsə kəndinin üçüncü hissəsini xristian dininin patriarxı Üçkilsə mütəvəllisi xəlifə Qriqora satdı.
Orbeli kitabda həmçinin gileylənir ki, 1907-ci ildə və ondan əvvəl erməni keşişləri və himayədarları tərəfindən Qandzasar monastırında dəfələrlə vandalcasına aparılan təmir və yenidənqurma işləri bəzi qədim yazıların zədələnməsinə və məhv olmasına səbəb olub. O, Qandzasarın alban yazılarına münasibətdə vandalizmə işarə edərək, “1907-ci ildə narteksin vəhşicəsinə təmir edildiyini və yazıların əhəmiyyətli bir hissəsinin zədələndiyini” yazır. Ona görə təəccüblü deyil ki, Orbelinin yaradıcılığı heç vaxt işıq üzü görmədi, çünki onun topladığı yazılar, ən əsası isə çıxardığı nəticələr erməni kilsəsinin Qarabağın və onun kilsələrinin “qədim erməni mədəniyyətinə” aid olması ilə bağlı postulatlarına zidd idi.
Orbeli Xaçında mindən çox kitabə toplamışdır və çoxlu sayda kitabə ilk dəfə onun tərəfindən tapılaraq təsvir edilmişdir. Erməni kilsəsinin ondan əvvəl göndərdiyi digər tədqiqatçıların bu yazıları “görməməsi” və təsvir etməməsinə təəccüblənir. Bu o deməkdir ki, erməni kilsəsi alban monastırlarının kitabələrini seçmə yolu ilə toplayır, öz mənafeyinə və ideologiyasına zidd olan yazıları “yoxlayır”. Orbeli qeyd edir ki, Qandzasar kompleksinin yanında yerləşən Vəng (Vank) kəndi əvvəllər Ağvəng (Axvank) adlanırdı və 1895-ci il tarixli Qafqazın beşverstlik xəritəsində bu adla göstərilmişdir. “Ağvəng (Axvank)” əslində birbaşa olaraq «Alban» deməkdir, bu ərazinin alban əhalisindən və dinindən bəhs edir.
1894-cü ildə nəşr olunmuş “Brokhaus və Efron ensiklopedik lüğətində” qeyd olunur ki, Zaqafqaziyada, Xəzər dənizinin bütün şərq hissəsi və ona bitişik rayonlar qədim zamanlardan türk tayfalarının məskunlaşdığı, Şimali Qafqaz xalqları, xüsusən Tabasaranlar “Aderbeidzhan ləhcəsini” mənimsəmiş və istifadə etmişlər. Ensiklopediya qeyd edir ki: “Fars dilinin güclü təsiri altına düşmüş bu türk ləhcəsi Aderbaycanca adlanır…”
Yəni Azərbaycan dili əslən türk dilidir və sonralar fars dilinin təsirinə məruz qalmışdır.
Belə ki, rus və dünya ilkin mənbələrində Qafqazda və İranda azərbaycanca danışan “azərbaycanlılar” adlı etno-siyasi vahid, eləcə də qədim zamanlardan Cənubi Qafqazın geniş ərazilərini, o cümlədən Gəncəni əhatə edən “Azərbaycan” adlanan ərazilər qeyd olunur: İrəvan, Qarabağ, Naxçıvan və digər bölgələrdə.
Mənbə: Фуад Ахундов. Тайна исчезновения книги Орбели раскрыта Замечания к статье Антона Евстратова «Колокольни и минареты Карабаха» məqaləsindən ixtisarla
