“Tatar” etnoniminə ilk dəfə “otuz tatar” (otuz tatar) ifadəsində rast gəlinir. Kül-Teginin məzar daşındakı kitabədə tatarların türklərin xaqanı Bumın Xaqana tabe olduqlarından bəhs edən yazıda Otuz tatarlarının xalqının adı çəkilir. Təsvir edilən hadisə VI əsrdə yazılmış 2-ci sütuna aiddir. Müsəlman mənbələrində Cənubi və Şərqi Monqolustan və Şimali Çinin daxil olduğu “Dəşt-i tatarlar” adlı bir diyardan bəhs edilir. X-XII əsrlərdə bu ərazidə bir sıra tatar dövlətləri, o cümlədən «Докуз татар» (doqquz tatar) dövləti mövcud idi (1, s. 50, 51).
Hal-hazırda «tatar» sözünün etimologiyasının təxminən səkkiz ən çox yayılmış versiyası var:
1) Çingiz Xandan əvvəlki Çin mənbələri tatarları “da-da” və ya “tata” adlandırırlar.
2) Plano Karpini (1246) bu etnonimi Monqolustanda Tatar çayının adı ilə əlaqələndirmişdir.
3) İ. N. Berezin hesab edirdi ki, “tatarlar” “tartar” (çəkmək, dartar) fel formasından gəlir.
4) XVII əsrdə “Türklərin şəcərə ağacı”nı yazan Əbülqazi bu etnonimi Tatar adlı xanın adından alaraq “tatarlar” adlandıqlarını yazır.
5) Budaqov L. Z. və Baskakov N. A. hesab edirdilər ki, “tatarlar” Azərbaycan (indiki İran-red.) və Türkiyədə “tatarlar” sözü çaparlar, elçilər mənasını verir.
6) Suxarev A. A.görə isə «tau» (dağ) + «tor» (yaşamaq) sözlərindən «tatarlar» sözü yaranıb.
8) Ancaq Eremeev D. E. versiyası bir çox elm adamı tərəfindən həqiqətə ən yaxın olaraq tanınır, buna görə «ar» sonluğu türkcə «er / ir» (ər, kişi) və «tat» komponenti ola bilər.
Qədim Azərbaycan (indiki İran-red.) əhalisinin adlarından biri ilə müqayisə oluna bilər. Mahmud Kaşqarinin XI əsrdə yazdığı kimi, “türklərdən “farsca…” danışa bilənlər tatar deyirlər. Bundan əlavə, türklər digər qonşuları — çinliləri və uyğurları da tatar adlandırırdılar. “Tat” sözünün ilkin mənası çox güman ki, “iranlı”, “iranca danışan” anlamında olub, lakin sonra bu söz “bütün yadları, yəni gəlmələri müəyyən etmək üçün” işlənməyə başladı. Həqiqətən də qədim türk dilində “tat” (müasir türk dillərində “yat, jat”) “yad, yadelli” deməkdir. Yəni “tatarlar” “yad ər, yad adam deməkdir” (3, s. 24-27).
Redaksiyadan qeyd: Bu fakt bir daha türklərin, məhz Anadolu və Azərbaycandan Şərqə getməsini təsdiqləyir. Qədim Türklərdə bir deyim var: «Tatsız türk olmaz, başsız börk olmaz»…
Amma digər tərəfdən, tarixi mənbələrdə “oğuz”, “tatar” sözlərindən və türk rəqəmlərindən ibarət etnonimlərin qeyd edilməsi, məsələn: “üç oğuz, altı oğuz, dokuz oğuz (doqquz oğuz), on oğuz, otuz oğuz, dokuz tatar (doqquz tatar), otuz tatar» tatar sözünün ilkin olaraq etnik yük daşımadığını düşünməyə vadar edir. Lakin türk xalqları arasında hansısa böyük etnik formasiyanın müəyyən struktur vahidinin yalnız kəmiyyət və ya ədədi semantikasını ifadə edir.
“Oğuz” sözünün yozumunu Sadri Maksudi öz dövründə mükəmməl şəkildə nümayiş etdirmişdir. O, belə əsaslandırıb: “Oğuz” hansı türk sözündəndir? Məncə, bu, “ok” sözünün cəm formasıdır. Başqa sözlə, “oğuz”, yəni “oklar”. Qədim türk dilində “ok” sözü… “tayfalar birliyi” mənasını daşıyırdı. Bunu bir çox Çin mənbələri aydın şəkildə təsdiqləyir. Çox qədim bir dövrdə… türklər arasında “lar / ler” sonluğu ilə yanaşı, “z” sonluğu da cəm sayının göstəricisi rolunu oynamışdır, … buna görə də belə birliklərin birliyi, is, “ok”, cəmdə “ok-lar” deyil, “ok-z > okuz > oğuz” adlandırılmışdır… (4, s. 317, 318)
Beləliklə, “dokuz oğuz” adı “birlik” mənasını verəcəkdir, yəni doqquz (oklar)” (4, s. 317). O yazırdı: “Oğuz” etnik məna daşıyan termin deyil, sadəcə olaraq etnik varlığın struktur bölünməsində, “ok”- a bölünməsinə işarə edən termindir və… Türk tarixi Oğuz türklərini tanımır, yalnız “Oğuz” türkləri orada yer almışdır” (4, s. 318).
Mənə elə gəlir ki, “tatar” sözü “tar” kökündən və onu xarakterizə edən “ta” epitetindən ibarətdir. “Tar” əsası və onun törəmələri (çeşidləri) “tır, tur, tor, ter, tir” oğuzca “doqar” (və ya qıpçaqca “tuar”) şifahi formasının yığılması nəticəsində yaranmışdır». Başlanğıcda “doğar” sözü gündəlik çıxan günəş mənasını verirdi. Bunu günəşlə bağlı məna daşıyan iki tatar sözü də təsdiq edir: tarqıl (tünd qırmızı), tiray (oynamaq üçün taxta şar), ) [2, c.3, s. 42, 196].
Ancaq «günəş» anlayışı ilə əlaqəli başqa bir anlayışlar silsiləsi var — bu: «nəsil, insan, qəbilə, tayfa, xalq». Məsələn: torun / turun (türk / tat. “nəvə”), taramık (tat. “bir əcdaddan gələn nəsil”), tarxan (tat. “bölgə xanın qərargahı və ya iqamətgahı, xanın uzaq qohumu olan yer və baş xan, onları vergi ödəməkdən azad edib»), tarxan (Çağatay tayfalarından birinin adı) [5, s. 854], turya [Rus orfoqrafiyasında «turya»- “həbsxana”] (tat. “rəhbər”), batır (tat. “qəhrəman, igid”), matur (tat. “gözəl”), tarmaq (tatar ləhcəsində “bütün ailə, bütün qohumlar”), tatar ( tatar ləhcəsində “evli adam”) [6, s. 399, 401].
Bütün yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, “tar” kökünün ən ümumi mənası “tayfa, xalq” olacaqdır.
«Ta» epitetinə (tərifinə) gəlincə, bu, çox güman ki, müasir tatarca «deu» [dew] (böyük) sözünün qədim formasıdır. Fikrimcə, biz “deu” [dew] sözünün qədim formasını tatarca “tumen” (on min) sözündə görə bilərik, burada «men» -“min” və “tu” [tyu] isə “böyük” deməkdir.
Görünür, türklər mindən on minə qədər saya malik olanadək bu rəqəmi “böyük min” sözü ilə müəyyən etmişlər.
Qədim türkcə “böyük” sözünü çuvaş dilindəki “totto” (baba) sözünün strukturunda da görmək olar ki, bu söz iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmiş ola bilər: “to” (böyük) + “atte” (ata) = “ totto” (baba) [7 , c. 2, s. 7, 240].
«Evli kişi» mənasında olan «tatar» dialektində «tar» (kişi) sözünə istinad etməklə yanaşı, «ta» (böyük) anlamı da var. Həqiqətən, evli kişi böyük olur («yetkin» mənasında).
Beləliklə, “tatarlar” sözü “böyük tayfa, böyük xalq” mənasını verirdi.
Ola bilsin ki, bu söz həm də “böyük tayfa birliyi” mənasındadır. Onda “otuz tatarları” ifadəsi “30 böyük tayfa ittifaqı” kimi başa düşülməlidir.
Beləliklə, məlum olur ki, «tatar» sözünün 2 mənası var: Eremeev D.E.-nin etimologiyasına görə — «İran ərazisindən gəlmiş əcnəbi» və bu etimologiyaya görə — «böyük xalq, tayfaların böyük birliyi», lakin formalaşma üsulu — bunlar tamamilə fərqli sözlərdir. Çox güman ki, «tat» «əcnəbi» sözü «böyük insanlar» sözündən çox sonra yaranıb və ilk söz əslində iki sözdən ibarət bir ifadə idi: tələffüzdə aydın şəkildə ayrılan tat (yad) + er (şəxs). “Tat” sözündə “açıq bir “a” saiti var, “er” sözündə isə qapalı sait. İkinci məna daşıyan “tatar” sözü çox qədim bir formasiyadır ki, burada müəyyən edilmiş “tar” və “ta” tərifindəki iki eyni geniş “a” fonemləri sayəsində bu iki söz üzvi şəkildə birləşərək birləşərək “a” foneminin birləşməsinə səbəb olmuşdur, bir söz kimi qəbul edilib və birlikdə tələffüz olunurdu.
O ki qaldı Mahmut Kaşğarinin öz lüğətində “tatar” sözünün başqa, daha qədim mənasını, yəni “böyük adamlar” mənasını göstərməməsinə gəlincə, bu, yalnız onu göstərir ki, bu sözün ikinci qədim mənası məlum olduğuna görə və ya məlum olmadığına görə lüğətə daxil etməyib.
Ədəbiyyat:
1. Татары. М., Наука, 2001.
2. Толковый словарь татарского языка в 3-х томах. Казань, 1981.
3. Халиков А. Х. Кто мы – булгары или татары? Казань, 1992.
4. Максуди Арсал С. Тюркская история и право, Казань, 2002.
5. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий. С-Петербург, 1905, т. 3, часть 1-я.
6. Татар теленен диалекталь сузлеге. Казан, 1969.
(Диалектальный словарь татарского языка, Казань,1969)
7. Федотов М. Р. Этимологический словарь чувашского языка в 2-х томах, Чебоксары, 1996.
P.S. 5-ci əsrdə Monqolustanın şimal-şərqində və Mançuriyada, daha çox «Tata» kimi tanınan döyüşkən tayfanın Tatar dövlətinin «Altın Urta» (Qızıl Orta), daha snralar Qızıl Orda deyilən tayfaya məxsus dövlət məşhurlaşdı. Bu tayfaya mənsub olanlar isə tatanlar, tatarlar, tartarlar adlanırdı. “Tata” Orta Asiyanın bəzi xalqlarının qədim dillərində “kamanın ipini çəkmək” deməkdir. Döyüşçülər, tacirlər, səyyahlar, salnaməçilər, səyyar musiqiçilər, şairlər və sənətçilər o zamanlar Avrasiya xalqlarının dillərində və ədəbiyyatında kök salmış tatar etnoniminin yayılmasına öz töhfələrini vermişlər. Tatarlar haqqında ən qədim yazılı qeyd VIII əsrdə İkinci Türk Xaqanlığı — Türklər dövləti dövründə yaradılmış məşhur sərkərdə Kül-teginin abidəsindəki kitabədə rast gəlinir. Yazıda “Otuz-tatarlar” və “Tokuz-tatarlar” tayfa birliklərinin adı çəkilir. X-XII əsrlərdə tatarlar etnonimi Çində, Şimali və Orta Asiyada geniş istifadə olunurdu. Asiya dövlətlərində tatarların dövlət quruculuğuna verdiyi töhfə çox mühüm hesab olunur. XI əsrin alimi Mahmud Kaşğari öz yazılarında Şimali Çindən Şərqi Türküstana qədər olan məkanı “Tatar çölü” adlandırır. XIII əsrdə Rəşid əd-Din altı tatar dövlətinin adını çəkir. Daha sonra XIII əsrdə Batu tatar dövlətlərini zəbt edərək bütün tatarları bir dövlətdə, Qızıl Ordada və bir sıra Tatar xanlıqlarında birləşdirdi. Qədim yunanlar arasında «Tartarus» sözü şimalda yerləşən uçurum, cəhənnəm, soyuq və qaranlıq səltənəti mənasını verirdi.
13-cü əsrdə Batu ordusunun şərqdən işğalından sonra Yunan mədəniyyətinə bələd olan Avropa sakinləri hadisələri mifləşdirməyə, “tatarlardan” ibarət Batunun ordusunu bütövlükdə xalqın tərkibindən çıxan xalq kimi qəbul etməyə başladılar. Sonra Avropa xalqları arasında tatarlar xristian Avropanın hüdudlarından kənarda şərqdə yaşayan bütün xalqların adına çevrildi. Orta əsrlərdə Avropanın xəritələrində Tərtəriya (Tartariya) dərhal Moskoviya sərhədindən başlayan bütün “tatarların ərazisi” adlanırdı. Orta əsr yazılı mənbələrində avropalılar, ruslar, farslar Qızıl Ordanın bütün sakinlərini belə adlandırırdılar. Qızıl Ordanın dövlət dili tatar dili idi. Qızıl Ordanın mərkəzi əraziləri hələ də tatarların yaşadığı tatar əraziləridir. İndiki tatar xalqı Qızıl Ordanın əsas əhalisinin bilavasitə törəmələridir. XVIII əsrə qədər avropalı tarixçilər tatarları Volqadan Çinə qədər bütün şərq xalqları adlandırırdılar: “Tatariya, Asiyanın şimal hissəsində, şimalda və qərbdə Sibirlə həmsərhəd olan, Böyük Tatariya adlanan nəhəng ölkə sayılırdı. Moskva və Sibirin cənubunda yaşayan tatarlar Həştərxan, Çerkassı və Dağıstan, Xəzər dənizinin şimal-qərbində yaşayanlar Kalmık tatarları adlanır və Sibir ilə Xəzər dənizi arasındakı əraziləri tuturlar. Hindistanın şimalında yaşayan özbək tatarları və monqollar, nəhayət, Çinin şimal-qərbində yaşayan tibetlilər. (Encyclopedia Britannica, 3-cü cild, Edinburq, 1771, səh. 887).
Saxalin adasını materikdən ayıran Tatar boğazı ona görə belə adlanır ki, onun sahillərində tatarlar da yaşayırdılar. XVIII əsrdə boğaza ad vermiş Laperuzun tatar hesab etdiyi kimi oroxlar və udeqlər yaşayırdı. 16-cı əsrdə Moskva krallığı Qızıl Orda ərazisində genişlənməyə başladı və 18-ci əsrin sonunda tatarların bütün əsas yaşayış yerləri Rusiya imperiyasına daxil oldu. Moskvada, sonra Rusiya imperiyasında iyirminci əsrə qədər bütün türkdilli xalqlar da tatar adlanırdı. 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəllərindən etnoloqlar hesab edirdilər ki, tatar etnonimi türk-farsca “tat” – dağ, qayalıq və “ar” – şəxs, kişi, sakin.
XVIII əsrə qədər avropalı tarixçilər Volqadan Çinə qədər bütün şərq xalqlarını tatar adlandırırdılar: “Tatariya, Asiyanın şimal hissəsində, şimalda və qərbdə Sibirlə həmsərhəd olan, Böyük Tatariya adlanan nəhəng ölkə. Moskva və Sibirin cənubunda yaşayan tatarlar Həştərxan, Çerkassı və Dağıstan, Xəzər dənizinin şimal-qərbində yaşayanlar Kalmık tatarları adlanır və Sibir ilə Xəzər dənizi arasındakı əraziləri tuturlar. Persiyanın və Hindistanın şimalında yaşayanlar özbək tatarları və monqollar, nəhayət, Çinin şimal-qərbində yaşayan tibetlilər adlanırdı. (Encyclopedia Britannica, 3-cü cild, Edinburq, 1771, səh. 887).
Daha ətraflı Tatarlar.info saytında