- Ara Tadevosyan — Mediamax-ın direktoru
2020-ci il avqustun 15-də, müharibənin başlamasına ay yarım qalmış Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi bəyanat yayaraq Yunanıstan və Kiprə “şərtsiz dəstək” ifadə edib və Türkiyəni Şərqi Aralıq dənizində gərginliyi azaltmaq üçün addımlar atmağa çağırıb.
Türkiyə cavab verdi ki, yəqin ermənilər Aralıq dənizini Sevan gölü ilə qarışdırıblar.
“Ermənistanın Sevr müqaviləsi ilə bağlı təxribat xarakterli bəyanatından sonra sonuncunun Şərqi Aralıq dənizi ilə bağlı səsləndirdiyi fikirlər hədsiz məsuliyyətsizliyin növbəti nümunəsidir”, — Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü bildirdi.
Bir ay sonra mən yüksək rütbəli erməni diplomatı ilə görüşdüm və çaşqın halda ondan niyə belə “cəsarətli” addımlar atdığımızı soruşdum. Cavab olaraq eşitdim ki, narahat olmağa dəyməz, Ermənistanın xarici işlər naziri Misirdən yenicə qayıtmışdı, orada onu Türkiyə əleyhinə cəbhə quran prezident Əbdülfəttah əs-Sisi qəbul edib.
Bunu sentyabrın 13-də Qahirədə mətbuat konfransında Türkiyənin rolundan danışan Ermənistanın xarici işlər naziri Zöhrab Mnatsakanyan deyib.
“Azərbaycana köçürüləcək və ya orada ola biləcək əcnəbi terrorçu döyüşçülər haqqında məlumat alırıq. Biz böyük hərbi mövcudluğun, hərbi gücləndirmənin şahidi oluruq. Bütün bunlar regiona sülh və sabitlik gətirmək səylərini sarsıdan hərəkətlərdir”.
İki həftə sonra Türkiyə və terrorçu döyüşçülərin iştirakı ilə müharibə başladı və Əbdülfəttah əs-Sisi sentyabrın 30-da Ermənistan prezidenti ona məktub göndərərək “əlaqələrdən və səlahiyyətlərdən istifadə etməyi xahiş etməsinə baxmayaraq, bizə heç bir kömək etmədi. Qanın və insan əzablarının tez bir zamanda dayandırılması üçün beynəlxalq platformalarda bizi müdafiə etməsi xahiş olunurdu.”
İkinci hissədə ambisiyalarımız və imkanlarımız arasındakı böyük uçurum haqqında yazdım. Təəssüf ki, yuxarıdakılar da buna bir nümunədir.
Nikol Paşinyan hökuməti təbii ki, xarici siyasət məsələlərində müstəsna diletantlığı və infantilizmi ilə seçilir. Bununla belə, məsuliyyətsizlik nümunələrinin dərin kökləri var. 2013-cü ilin yayında Moskvanın Ermənistanın Avropa İttifaqı ilə Assosiasiya sazişi imzalamaq planlarına qarşı çıxmaq qərarına gəldiyi getdikcə aydınlaşanda İrəvanda yerləşən avropalı diplomat məni şam yeməyinə dəvət etdi. Mən deyəndə ki, görünür, nəsə səhv olub, o, cavab verdi: “Erməni tərəfi bizi əmin edir ki, onların B planı yoxdur”. A planı Assosiasiya Sazişini imzalamaqdan ibarət idi. Cavab verdim ki, “A” planının uğur qazanacağına əmin olsanız belə, həmişə “B” planınız olmalıdır. Söhbətimizdən iki ay sonra Serj Sarkisyan Soçidə birdən-birə ortaya çıxan B planı — Gömrük İttifaqına üzvlük barədə açıqlama verdi. Bunun niyə baş verdiyini anlamağa çalışarkən Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi heyrətamiz izahat verdi: “Biz Medvedevin prezidentliyi dövründə prosesin aktiv mərhələsinə başladıq, sonra ruslar bizə bunun əleyhinə olduqlarını demədilər”. Bu, demək olar ki, praktiki bir sitatdır.
Müharibə zamanı çaşqın idik — niyə tək qaldıq, niyə bu qədər az dəstək gördük? Müharibənin ikinci günündə əvvəllər Rusiya mətbuatında nüfuzlu vəzifə tutan bir şəxs mənə şəxsi mesaj göndərdi: “Biz hamımız sizinləyik və ölkəniz üçün çox narahatıq”. Fikirləşdim — “hamınız bizimləsiniz”sə, niyə bu haqda ictimaiyyətə danışmırsınız?
Müharibə bitdikdən sonra artıq soyuqqanlılıqla bəzi nəticələrə gəldim. Hələlik geosiyasəti bir kənara qoyaq və niyə “bəyənmədiyimizi” və ya “çox bəyənilmədiyimizi” anlamağa çalışaq. Birincisi, bizi tanımadıqları üçün. Ermənistanın maarifləndirilməsi üçün sonuncu böyük tədbirlər Fransada Ermənistan ili və Rusiyada Ermənistan ili müvafiq olaraq 2006 və 2007-ci illərdə keçirilib. Mən bu tədbirlərin təşkilində müəyyən qədər iştirak etdiyim üçün onlara nə qədər resurs və enerji sərf edildiyinə şahidlik edə bilərəm. Bir neçə ay ərzində Luvrda nümayiş etdirilən “Armenia Sacra” (“Müqəddəs Ermənistan”) sərgisi böyük nailiyyət idi. Ancaq o vaxtdan 15 il keçdi və müasir dünyada daim özünüzü xatırlatmaq lazımdır. Dünya dəyişdi və biz köhnə şəkildə yaşamağa davam etdik. Əgər 15-20 il əvvəl insanlar açıq məktublara, bəyanatlara imza atırdılarsa, bu gün çoxları “ağlayan smaylik” qoymaqla əsl mərhəmət ifadə etdiklərinə səmimi inanırlar.
Müharibə zamanı tez-tez fikirləşirdim ki, birinci «Artsax» müharibəsində bizə bu qədər dəstək olan rus ziyalıları niyə susurlar? Sonra anladım ki, köhnə nəslin nümayəndələri ya harasa getdilər, ya da artıq eyni təsir gücünə malik deyillər və biz yeni nəsillə işləməmişik. Müasir rus (fransız, alman, yunan — siyahını özünüz davam etdirə bilərsiniz) yazıçılarını, aktyorlarını, musiqiçilərini sonuncu dəfə Ermənistana nə vaxt dəvət etmişik?
Biz başa düşmürük ki, Andrey Bitovun fantastik “Ermənistan dərsləri” əsərini oxuyan nəsil artıq Rusiyada aktiv deyil. Biz isə yeni “dərslər” təqdim etmirik.
Ağrılı və gülməli, lakin müharibə illərində Rusiyanı bizim üçün üç nəfər təcəssüm etdirdi: Vladimir Solovyov, Aram Qabrelyanov və onun Artsaxa göndərdiyi jurnalist Semyon Peqov. Bu, bizim dərs almadığımız üçün əsl faciədir. Bir il keçdi, bu müddət ərzində biz Rusiyada yeni dostlar qazanmaq üçün heç nə etmədik.
Qayıdaq əsassız ambisiyalarımızın mövzusuna. Bizə elə gəlir ki, dünya bizə borcludur, bizi sevmək, əzizləmək lazımdır. Bəs nəyə görə? Biz nəhayət, sadə bir həqiqəti dərk etməliyik: əgər biz dünyanın rəğbətini qazanmaq istəyiriksə, bu istiqamətdə ardıcıl və əzmlə çalışmalıyıq. Müharibədəki məğlubiyyətdən sonra, hələ «qəddar gücü» (hard power) əldə etmədiyimiz bir vaxtda diqqətimizi «yumşaq güc»ə (soft power) yönəltməliyik. İkinci hissədə qeyd olunan dəyər yaratmaq mövzusuna qayıdaraq, bir misal təqdim edəcəm.
Biz xüsusi milli layihə hazırlamaqla və onun həyata keçirilməsinə dövlət və özəl vəsaitləri yönəltməklə Matenadaranı insan irsinin qorunması üçün əsl qlobal mərkəzə çevirə bilərik. Luvrun xaricdə “filialları” var, Matenadaranda da ola bilər. Bu yaxınlarda daha bir qalmaqal baş verdi: ABŞ-da yaşayan jurnalist Harut Sasunyan Yerusəlim Erməni Patriarxlığını Erməni məhəlləsinin torpaq sahəsini 99 il müddətinə icarəyə verməkdə ittiham edib. Nəzəri cəhətdən bu torpaqda Matenadaranın bir qolu yaradıla bilərdi. Mən Qüds Patriarxlığı ilə Müqəddəs Eçmiədzin arasındakı münasibətlərdə nə qədər kobud çatışmazlıqların olduğunu bilirəm, amma əminəm ki, böyük milli layihələr hazırlanarsa, onları aradan qaldırmaq olar.
Biz xarici dünya üçün maraqlı olmalıyıq və onunla qarşılıqlı əlaqədə olmalıyıq — başqa seçimimiz yoxdur. Azərbaycan dünyaya neft və qaz verirsə, biz başa düşməliyik ki, biz dünyaya nə təklif edə bilərik? Əgər təklif edəcəyimiz heç nə yoxdursa, o zaman gözləntilərimiz də olmamalıdır.
Bunun yaxşı nümunəsi Vardan Qriqoryan, Nubar Afeyan və Ruben Vardanyan tərəfindən yaradılan Aurora Humanitar Təşəbbüsünü göstərmək olar. Erməni kökləri olan o, cəmi altı il ərzində beynəlxalq humanitar sənayedə yaxşı mövqe qazana bildi. Bu il ABŞ prezidenti Co Bayden Samanta Paueri Birləşmiş Ştatların Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinə (USAID) rəhbər təyin edib. 2017-ci ildən Samanta Pauer Avrora Mükafatının Seçki Komitəsinin üzvüdür və Ermənistana səfər edib və bu hallar şübhəsiz ki, Ermənistan üçün yardım proqramlarının seçilməsinə müəyyən təsir göstərə bilər.
Qayıdaq siyasət və geosiyasət suallarına. Müharibə bitəndən sonra Lavrov, onun “planı” və bizim diqqətsizliyimizlə bağlı məqalə yazmışdım, orada Rusiyanın müharibədən 5 il əvvəlki addımlarını, bəyanatlarını və buna Ermənistan tərəfinin reaksiyasını təqdim etmişdim.
Məqalə belə bitirdi:
“Bu işlərlə, Moskvanın siyasətini dəyişməyə çalışmaqdansa (bu, qeyri-real olardı) – özümüzünküləri düzəltmək lazım idi. Təəssüf ki, müharibə və məğlubiyyət olmadan bunu başa düşmədik”.
Təəssüf ki, bir ildən sonra da bunu başa düşmədik. Rusiyanın mümkün rolu ilə bağlı fikirlərimiz (və gözləntilərimiz) 90-cı illərin əvvəllərindəki xatirələrə (Vazgen Sarkisyan və Pavel Qraçovun dostluğu və s.) əsaslanır. Biz unuduruq və ya dərk etmək istəmirik ki, o vaxtdan təxminən 30 (!!!) il keçib və həm Rusiyada, həm də dünyada çox şey dəyişib.
Məsələn, təkzib almayan nəşrlərə görə, Rusiya Xarici Kəşfiyyat Xidmətinin direktoru Sergey Narışkinin Moskvadakı Azərbaycan diasporunun liderlərindən biri Qod Nisanovla sıx əlaqələri var. Qarşılıqlı tarazlıq yaratmağa çalışdıq? İndiki erməni lobbiçiləri 20-30 il əvvəlki insanlardır. Məsələn, Dövlət Dumasının deputatı Konstantin Zatulin. Hesab edirəm ki, Zatulin və Narışkinin “çəki kateqoriyaları”nın müqayisə oluna bilmədiyini izah etməyə ehtiyac yoxdur.
Narışkin və Nisanovun guya “yaxınlığından” qəzəblənərək, biz yenə də yuxarıda qeyd olunan fikirdən çıxış edirik ki, Rusiyanın bizə nəsə borcu var. Biz başa düşmürük ki, Azərbaycanla yaxşı münasibətlər Rusiyanın maraqlarına uyğundursa, Moskva bu məqsədə çatmaq üçün hər şeyi edəcək. Bununla mübarizə aparmaq Don Kixot olmaq deməkdir. Əvəzində biz münasibətlərin keyfiyyətini və miqyasını təmin etməyə çalışmalıyıq ki, Ermənistan və Azərbaycan Moskvada az-çox bərabərhüquqlu tərəfdaşlar kimi qəbul edilsinlər.
Dünyanın bizi tanımasını və sevməsini istəyirik, lakin bunun üçün praktik olaraq heç nə etmirik. Bu onilliklər ərzində Rusiya, Amerika və Avropa universitetlərində Ermənistanı öyrənmək üçün xüsusi təhsil proqramları yaratmaq mümkün idi. Bizim universitetlərdə xüsusi ödənişsiz yerlər ayırmaq, Rusiya, ABŞ və Avropadan ildə bir neçə onlarla tələbə qəbul etmək mümkün idi. Bəlkə də o zaman elə vəziyyətə düşməzdik ki, Qərb politologiya cəmiyyətində erməni həqiqətləri ilə az-çox tanış olan ən çoxu 1-2 ekspert olsun.
Ölkəmizin içində də mənzərə eyni dərəcədə kədərlidir. Siz ciddi erməni politoloq tanıyırsınızmı ki, bizdə adət olduğu kimi ardıcıl olaraq bütün mövzuları şərh etməyən biri kimi sırf Rusiya üçün ixtisaslaşsın?
Müharibədən və məğlubiyyətdən sonra Rusiya ilə münasibətləri necə quracağıq? Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «yumşaq güc»ə daha çox diqqət yetirməli və ruslar üçün daha başa düşülən olmalıyıq. Dövlətlərarası münasibətlərə gəlincə, biz siyasi elm dairələrində “Kalininqradlaşma” deyilən prosesdən qaçmalıyıq.
Müharibə bitəndən bir müddət sonra artıq adını çəkdiyim Konstantin Zatulin dedi ki, “Ermənistan Qafqazda Rusiya İsrailinə çevrilməlidir”. Bu konsepsiya kökündən yanlışdır. İsrailin gücü ondadır ki, o, “Yaxın Şərqdə ABŞ-ın İsraili” deyil, “onların özlərinin İsraili”dir.
İndiki şəraitdə seçim imkanlarımız çox məhdud olduğundan, hesab edirəm ki, yaxın gələcəkdə “kalininqradlaşma” əvəzinə, şərti “finlandiyalaşma” yolu ilə getməliyik. «Finlandiyalaşma» politoloqlar tərəfindən İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Sovet İttifaqı ilə Finlandiya arasındakı münasibətləri təsvir etmək üçün istifadə edilən termindir. 1982-ci ildə Finlandiya prezidenti seçilən Mauno Kokvisto demişdir:
“Ağır müharibələr Finlandiya xalqına öyrətdi ki, bu kiçik bir xalqdır, böyük qonşunun təhlükəsizlik maraqlarını nəzərə almalı və xaricdən kömək və rəğbətə arxalanaraq öz gələcəyini qurmaqdan çəkinməlidir”.
Epiloq əvəzinə
Bu silsiləni ona görə yazdım ki, mənə səmimi söhbət lazımdır. Üstəlik, bu dialoqu mütləq siyasiləşdirmək lazım deyil. Biz iqtidarla, müxalifətlə razılaşa və ya razılaşmaya bilərik, lakin öz hərəkətsizliyimizi əsaslandırmamalıyıq. Tarix boyu fəal qüvvələr, hətta ən ümidsiz görünən situasiyalarda belə həmişə öz yolunu tapıblar. Mənim yaxşı dostum Aram Mehrabyanın dediyi kimi, yalnız sağlam bağlar yaradaraq və onları bir-birinə birləşdirməklə orqanik dövlət qura bilərik.
Hazırladı: Fedai.az Araşdırma Qrupu