Dr. Ahsen BATUR
(Əvvəli: http://fedai.az/?p=12226)
Əsasən də ilk Ata yurdun Ural-Altay ətəkləri olması da o qədər əhəmiyyətli deyil. Miladdan minlərlə il əvvəl Asiyadan Anadolu və ətrafına köçlər yaşanmış və atalarımızın bir qolu buralarda həyat sürmüşsə, bunun inandırıcı dəlillərlə isbat edilməsi çox daha əhəmiyyətlidir. Əgər bu fakt sübut olunarsa nə baş verər? K. Mirşanın dediyi kimi «yalnız atalarımızın keçmişi və tariximizlə öyünməyə» deyil, tarixən atalarımıza aid torpaqlara yüzlərlə il sonra təkrar çıxıb gəldiyimiz iddiasının verdiyi haqlılığa əvvəl özümüzü inandırmamızda fayda var. Bir az sonra üzərində ətraflı duracağımız Ari köçləri məsələsində də görəcəyimiz kimi, ruslar Türküstanı zəbt etdiklərində, bu tezisə əsaslanaraq «bunun bir işğal sayıla bilməyəcəyini; buraların bir zamanlar Ari yurdu olduğunu, bu səbəbdən nəvəsi babasının yurduna gəlib çıxmasının anormal bir tərəfi olmadığını»-iddia etmişdilər.
Biz bu haqqı, onların tapdıqları yerdən tapmalıyıq!
Tatar adı haqqında
Türklük araşdırmalarında, mövzunun gərəyi olaraq, tez-tez «Tatar, Tatar, Tatarıstan» sözləri qarşılaşırıq. Ancaq tatarların əksəriyyəti, başqa bir millət olduğunu düşünə bilirlər. Bu səbəbdən səhv bir anlaşılmağa imkan verməmək üçün, Tatar adının bugünkü Kazan türklərinə necə verildiyi üzərində qısaca dayanmaqda fayda vardır.
(Moğollar Vladimir divarları qarşısında Vasily Maksimov -Wikipedia)
Tarixdə Tatar adında bir xalq var. Ancaq bu gün onların Kazanda və Krımdakı tatarlarla heç bir əlaqəsi yoxdur. Çin qaynaqlarında Shih-we-i adıyla keçən Otuz-Tatarlar arasında «Kara Tatarlar» deyilən Türk qəbilələri də vardı. «Lakin bu kiçik qəbilələr, daha sonra Moğollar tərəfindən itaət altına alındılar və onların bir hissəsi olaraq görülməyə başlandılar. Beləcə Tatar sözü Asiyada tarixə qarışdı və zaman içində bir etnonim halına gəldiyi Qızıl Ordanın təbəəsi İtil boyu türklərinə yəni Kama Bulgarlarına qonaq oldular. Moğollar, keçmişdə aralarındakı ədavət səbəbiylə sevmədikləri Tatar döyüşçülərini, qabaqcıl birliklər olaraq ən ön sıralarda göndərirdilər və onlarla ilk görüşən düşmənlər ad barədə yanlışlara yol verirdilər.
Bir Rus səlnaməsinde belə deyilir: «O yaz, günahlarımız üzündən kim olduqlarını bilmədiyimiz kafirlər çıxıb gəldilər. Heç kim onlara dair heç bir şey bilmirdi. Kimdilər və haradan gəlirdilər, hansı dili danışırdılar, hansı qəbiləyə mensubdurlar və nəyə inanırdılar, kimsə bilmirdi. Ancaq onların adları Tatar adları idi (XVIII əsrdə Kazan Tatar qadını — Vikipediya).
Çingiz-Xanın ölümündən sonra, vəsiyyətinə görə, hər bir ordayam gerçək Moğol olan dörd-dörd min əsgər olmaqla ümumi 20 min döyüşçü düşdüyünə görə, 18 ordunun tərkibində iştirak edən Tatarların da bu rəqəmdən çox olması mümkün deyildi. Bu səbəbdən bu rəqəmin ancaq bir qisminin «Moğol ordusu birlikdə Rusiyaya gəldiyi, daha sonra onların da böyük bir hissəsinin Moğolistana geri döndüyü düşünsək, geri qalanlarının Qıpçaq, Oğuz, Bulqar və Ruslarla məskun bir bölgədə okeandakı bir damlacıq nisbətində qaldıqlarını və qısa damanda əridiklərini görərik.
Halbuki bu gün Tatar deyə bilinən Kazan tatarları, digər bir deyişlə İtil Bolqarları, Atilla Hunları dövründə, yəni hələ IV -V və XVI əsrdə onlar bolqar kimi tanındılar. Sonra Moğollar XIII-XIV əsrlərdə bəzi Qıpçaq türkləri bir araya gəldi və Kazan ətrafında bulqarlara qarışdılar. XV əsrdə daha Bulqar adını daşıyan bu xalqın adı İtil boyunda tarixə qarışdı və onun yerini Kazan, Tatar və Çuvaş kimi adlar aldı. «Buna görə də, A. Mərcani, «Bu gün Özbək adı necə yanlış bir adsa, Tatar adı da eyni şəkildə yanlış bir deyimdir».
Avropalı tarixçilər, XVIII əsrdə, bütün köçərilərə, «Tartar» (Latınca Tartarus = Şeytan) deyirdilər. Lakin bütün köçərilər üçün Avropalıların Tatar adının ümumiləşdirilməsinə baxmayaraq, Ruslar bu adı Bulqarlara verərkən xristianlar kimi müsəlmanları nəzərdə tutduqları kimi, onlar da müsəlman mənasında Tatar deyirdilər, amma yenə də bu adlandırmada vaxtilə gerçək Tatarların onlara etdikləri zülmü xatırladan nifrəti əks etdirən bir duyğu vardı.
Əlbəttə, L.Qumilyovun fikirləri fərqlidir: «Volqa [İtil] boyunun əsil sakinləri özlərini Tatarları Altın Orda xanına öz rəğbətlərinin bir əlaməti olaraq özlərini tatar adlandırmağa başladılar. Əksinə, bu adın ilk daşıyıcılar — Keraitlər, Naymanlar, Oyratlar və tatarlar isə özlərini moğollar adlandırdılar. Beləliklə, adlar dəyişdi. Tatar antropoloji tipinin elmi terminologiyasına «Mongoloid» adı verilib və Türk-Qıpçaq dilinin dili Tatarca adlanan elmi terminologiya o dövrdə meydana çıxdı. Başqa sözlə, ədəbiyyatda olduğu kimi, kamuflyaj edilən günləri də istifadə edirik.
Bir çox kölələr özlərini Tatar hesab edərək Tatar adını almaqla surətiylə və şərəf əldə etdilər.
Görüldüyü kimi, coğrafi adlar kimi qəbilə və xalqların adları da bəzən dəyişə bilər və bəzən səhv adları bilmədən və ya bilərəkdən, bu adla heç bir əlaqəsi olmayan cəmiyyətlərə verilə bilər. Əslində Rəşid əl-Din buna işarə edərək yazırdı: «Bir çox kölələr özlərini Tatar sayaraq və Tatar adını almaqla böyüklük və şərəf əldə etdilər. Naymanlar, Cəlayirlər, Öngitlər, Keraitlər və müəyyən adlı başqa qəbilələr, özlərini Moğol adlandıraraq şan və şöhrət əldə etdilər.
Bunların nəvələri isə, əslində keçmişdə heç bir zaman olmadıqları bu ismi, güya əzəldən daşıyırmışlar kimi qəbul etdilər».
Buna görə, müəllif tez-tez Tatar və Tatarca sözlərini istifadə edir, bu sözlər oxucuları aldatmasın. Onlar Kama və İtilətrafı Bulqarlarıdır. Keçmişdə müsəlman və Türkdülər, bu gün Türk və müsəlmandırlar. Dunay bulqarları adlarını qorudu, lakin dilini, dini və milləyətini itirdi; Slavyanlaşmış, xristianlaşmış və keçmişdən bu günə təkcə Bulqar adı qalmışdır. İtil bulqarları isə, yalnız «Bulgar» adı qalmadı.
Ari Modeli haqqında
Bu, Hind-Avropa termini ilk dəfə 1816-cı ildə Fransız Bopp tərəfindən ortaya atıldı. Bu terminin yanında Avropalıların Ari irqdən olduqları, bu gün İran, Tacikistan, Yaxın Şərq və Qafqazda yaşayan xalqların da bəyaz olmaları səbəbiylə Ari sayılmaları lazım olduğu tezisi irəli sürüldü və hamısının Ellin sivilizasiyasına qoşulmağı planlaşdırıldı. Amma həmişə yarım ağızla. Çünki irəli sürdükləri tezislərin söykəndiyi möhkəm mənbələr yox idi və bir yazı-pozu taxtası üzərindəki sınaqları xatırladarcasına, fərqli şeylərə işarə edirdi.
Görəsən durub durarkən, Ari köçləri, Ari istilaları və Hind-Avropa dil ailəsi və s. kimi belə anlayışlar niyəortaya çıxdı və bu iddiaların arxasında nə dururdu?
Mövzunun daha aydın ola bilməsi üçün məcbur olaraq bir az geriyə gedərək, Ari Modelinin Eskiçağ Modelinin yerini alması, arxasından Hind-Avropa dil ailəsi və irq birliyi tezisinin güya arxeoloji sənədlərlə təsdiqləmə səyinin ortaya çıxışı, bu görüşlərə qarşılıq yenə Qərbdə və Rusiyada özünü göstərən qarşı fikirlər üzərinə «Ari Modeli» nin də bir yana buraxılaraq «Avrasiya» görüşünün oturdulması üzərində dayanılacaq.
Əski çağ Modeli şəklində özünü göstərən nəzəri cərəyan, Qərb mədəniyyətinin və onun mədar-i fəxr olaraq qəbul etdiyi Ellin Sivilizasiyasının əslində Qədim Misir ilə Sami mədəniyyət və irqinin zəbt və təsirləriylə meydana gəldiyini iddia edirdi. Ari modelinin şiddətli qarşı çıxdığı Əskiçağ Modeli, Avropada bir müddət qəbul edilməsinə baxmayaraq «irqçi cərəyanların» ortaya çıxışıyla bərabər Yəhudi mədəniyyətinin Qərb mədəniyyətinə böyük ölçüdə təsirli olduğu tezisinin də rədd edildiyi bir dövrdə onsuz da mövqe qazana bilməzdi.
Ari modelinə görə, köhnə ənənələrdə qeyd edilməyən, şimalda bir istila olmuş və işğalçılar Egey, ya da «pre- Ellin» mədəniyyətinə basqın edilib. Yunan sivilizasiyası Hind-Avropalı Ellinlər və yerli təbəələrin qarışmasının nəticəsində meydana gəlmişdir.
Ancaq əvvəldən Ellin mədəniyyətinə təsiri olanlar Sami irqi deyil, Asiyadan gələn köçərilərdir. Qərb xalqlarının ataları Qərbə köçürüldü, ancaq onlar proto-türk ola bilmələri, Ellin və Qərb sivilizasiyasının mədəniyyətinin təməlini bu xalq tərəfindən atılmasını görməzdən gəlmişlər.
Bununla belə, qəti dəlilləri əldə etmək hətta təcrübəli elmlərdə və hətta təsdiq edilmiş tarixdə çətindir; minlərlə il əvvəl ortaya çıxan işğalların yaratdığı bir sivilizasiyanın əslində başqa bir insanın işi olduğu sübut edilmiş olsa belə, bu da geriyə dönmək və haqq iddia etmək hüququ vermir.
Qərbli alimlər, ilk növbədə, qədim modelə ehtiyatla yaxınlaşdılar və hətta qismən səmimiyyətlə yaxınlaşdılar. Çünki ən etibarlı tarixçi sayılan Herodotun tarixində yunan mədəniyyəti, xristianlıq öncəsi dini inancları, dini terminologiyanı Misirdən və Babildən köçürmüşdür. «
(Ardı var)