Aybike Serttaş
14 maddədə dövləti idarə edən, bu gün öz evlərinə həbs etməyə çalışılan türk qadınları
İslamdan əvvəlki Türklər haqqında məlumat e.ə. 4000-4500 illərədək gedib çatır. Bu çərçivədə ilk növbədə türk dili təhlil edilməlidir. Türk dilində gender ayrıseçkiliyi yoxdur. Çünki Türk mədəniyyətində də gender ayrıseçkiliyi yoxdur. İlk şamanların qadın olduğuna inanılır və buna görə qadın şamanlar şaman icmalarının ən güclü mənəvi liderləri sayılırdı.
Həm də Tengri sözünün cinsiyyəti yoxdur. Türk ailələri patriarxal deyildi. Türk dillərində ana tərəfdən «dayı», «tagay», «kufduk» və «xala» qohumluq bildirən adlar ana dilində tapılsa da, ata tərəfdən qohumluq bildirən adlar sonrakı dövrlərə aiddir. Bu məlumatlardan başqa, Xaqanın dövlət idarəsindəki qərarı Xatun razılaşmadıqca etibarlı sayılmazdı.
Tarixi mənbələrdə türklərin əhəmiyyət verdikləri hüquqları «Ana haqqı» olaraq qəbul etdikləri və Tanrı Haqqı ilə bərabər tutulduğunu göstərir.
1. Türk dövlətlərindəki qadınların vəziyyəti
Bütün Orta Asiya Türk dövlətlərində (İskitlər, Hunlar, Göktürklər, Uyğurlar) qadınlar əhəmiyyətli hüquq və səlahiyyətlərə sahib idilər. Məsələn, skiflərdə hər qadının İskit kişiləri kimi döyüşçü və əsgər kimi yetişdirilməsi ənənəsi var idi. Buna görə skif köçəri qadınları hər müharibədə kişiləri ilə birgə vuruşurdular.
Türk dövlətlərində türk qadınları bu cür fəaliyyətləri böyük ləyaqətlə və cəsarətlə həyata keçirirdilər. Əslində, bu cür fəaliyyətlərdə o qədər böyük güclərlə hərəkət etmişdilər ki, Çin ilə Böyük Hun İmperiyası adından ilk sülh müqaviləsini Metenin xatunu imzalamışdı.
2. Qadınsız iş görülməzdi
Hunlar dövründən bəri kişilərlə qadınlar arasında ayrıseçkilik olmamış və qadınlar kişiləri tamamlayıcı sayıldığı üçün qadınlar olmadan heç bir iş görülməmişdir. Əslində Xanın əmrləri yalnız «Xaqan əmr etdi» ifadəsi ilə başlasa, etibarlı sayılmırdı.
Xarici dövlətlərin səfirləri təkcə sultanın qarşısına çıxmırdılar. Elçilərin qəbulu zamanı xatunun da xanla birlikdə olmalı idi.
Bəzən xatunlar elçiləri özləri qəbul edirdilər.
Məsələn, Avropa Hun dövlətinə gələn səfirləri Atillanın həyat yoldaşı Arıq-xan qəbul etmişdi və dövlət işləri müzakirə edilmişdi. Qəbul mərasimlərində, ziyafətlərdə xatun xaqanın solunda otururdu. Siyasi və inzibati məsələlərə qulaq asırdı və hətta öz fikrini bildirirdi.
Bu vəziyyəti Gökalp «Qədim qəbilələr arasında heç bir qəbilə, Türklər qədər qadınlara haqq və hüquq vermədi» kimi izah etmişdi.
3. Türk mifologiyasında qadın
Türk mifologiyasında qadınlar çox yüksək bir mövqedə təsvir olunurlar. Yaradılış dastanına görə qadınlar, kainatın yaranmasına səbəb olan ilham mənbəyi kimi görülürdülər. Türk dastanlarında qadın ilahi varlıqdır. Onu beş duyğu ilə çatmaq, toxunmaq, iyləmək və qavramaq mümkündür.
Yaradılış dastanında Ülgenə (Tanrıya) fikir və ilham verən, insanları və dünyanı yaradan Ak Ana adlı bir qadındır. Oğuz Kağanın ilk həyat yoldaşı, göydən enən mavi işıqdan, ikinci arvad isə müqəddəs bir ağacdan doğulan bir fövqəltəbii varlıqdır.
Türk mifologiyasındakı bəzi ilahələr bunlardır:
Ak Ana: Ülgenə sonsuz sulardan yaratmağı əmr edən ilahədir.
Umay Ana: Uşaqları və heyvanları qoruyan tanrıçadır.
Ayısıt: Gözəllik tanrıçasıdır. Uşaqlara ruh verir.
Kübey Xatun: Doğuş ilahəsi.
Asena: Rəhbər, aparıcı tanrıça
Öğgen: Dövləti qoruyan və üstünlüyü təmin edən tanrıça.
4. Göktürk və Uyğurlarda qadınlar
Göktürklərdə və uyğurlarda xanın həyat yoldaşı əri ilə dövlət işlərində söz sahibi olurdu. Sifarişlər yalnız Kağan adından deyil, Kağan və Xatun adından da imzalanırdı.
Orxun kitabələrində dövlət işlərini bilən Katunların adı çəkilir. Xanın arvadı olan Xatun, Kağan kimi adət üzrə bir taxtda oturur və Xanla birlikdə ölkəni idarə edirdi.
Orxon kitabələrində bir «Xaqan və Xatunun buyruğu ilə» başlayan ifadələr var. Bu sözlər İslamdan öncəki Türk dövlətlərindəki idarələrdə qadınların bir söz sahibi olduğunu göstərir.
Kutluk Dövlətinin hökmdarları Bilge Kagan və Kultigin adına qurulan abidələrdə xatunun xalqdan fərqli olduğu belə bildirilir. “Yuxarıdakı Türk Tanrısı, Türklərin xoşbəxt ölkəsini qurdu. «Atam İlteriş Kağan və anam İlbilge Xatunu (Tanrı), xalq işindən çəkib yuxarı çıxarmış». Bu ifadələr Orta Asiya türklərində qadının siyasi və toplum baxımından vəziyyətini göstərir.
5. Dövlət İdarəçiliyində və Qoşunların Başçısı olan Qadınlar
Bəzən dövlət siyasətini formalaşdıranlar qadınlar da olub. Məsələn, Sabarların (Sibir) başçısı Balak Xan öldükdə, arvadı Boarık Xatun onun yerinə keçdi. Boarık Xatun 100.000 nəfərlik Sabar ordusuna rəhbərlik etdi və Bizans imperatoru I Yustinianın dizlərinə gətirdiyi bilinir.
Başqa bir misal II Göktürk Kağanlarından biri olan Bilge Kağan vəfat etdikdə, taxta çıxan oğlu dövləti yaxşı idarə edə bilməyəndə, Tonyukukun qızı olan anası Po-Fu hökumət işlərinə müdaxilə etməyə başladı.
6. İbn Fadlanın əsərindəki türk qadınları
İslamdan əvvəlki Türk qadınlarına verilən dəyərə dair digər nümunələr də var. Məsələn, hələ İslamı qəbul etməmiş İtil (Volqa) Bulqarlarına səyahət edən İbn Fadlan, əsərində qadınların Türk cəmiyyətindəki yeri və rolunu təəccüblü bir şəkildə, heyrətini gizlədə bilmədiyi bir tərzdə qeyd edir.
Fadlan, Xatunun hökmdarın yanında oturduğunu, bunun Türklərin adətinə çevrildiyini, Xatunun bir xələt geyindiyi zaman xatuna aid qadınların onun üzərinə gümüş pul tökdüyünü və Türk qadınlarının heç vaxt kişilərdən qaçmadığını bildirdi.
7. Dastanlardakı qadınlar
Dədə Qorqud hekayələrindən biri olan, «Dəli Dumrul hekayəsi»ndə Dumrul öz canınına əvəz tapmağa çalışarkən bunu öz qadınından tapdı və onun xanımı çəkinmədən «canını verəcəyini» söylədi.
Bundan əlavə, türk mədəniyyətindəki epik qəhrəmanlar atlara yaxşı minən, yaxşı qılınclardan istifadə edib, yaxşı mübarizə aparan qadınlarla evlənmək istəyirlər. Əslində Dədə Qorqudun hekayələrindən biri olan Bamsı Beyrəkdəki «Banu Çiçək» hekayəsi də bunun ən yaxşı nümunələrindən biridir.
Digər bir nümunə Selcan xatun. Selcan xatun, düşmənlərin gecə ərinə basqın etməsindən qorxur. Ərini xəbərdar edir, müharibə başlayır. Döyüş zamanı ərinin atı yaralanır. Döyüşə hazır şəkildə gözləyən Selcan xatun atını düşmənlərin üstünə sürür və düşmənləri qılıncdan keçirməyə başlayır.
Yenə «Manas» dastanında, Manası zəhərləyərək, atdıqları çuxurdan xilas etmək üçün düşmənlə vuruşan həyat yoldaşı Kanikey xatun və oğlu Uruzu əsirlikdən qurtarmaq istəyən qəhrəman Qazan bəyin həyat yoldaşı Burla Hatun qadın qəhrəmanlarından bəziləridir.
8. Türk qadınlarının Bizans dövlətinə təsiri
Başqa bir Xəzər şahzadəsi Çiçekion, Bizans sarayına gəlin kimi getdi və geyindiyi paltar sarayda və ətrafında dəb halını aldı. Ancaq daha əhəmiyyətlisi İmperator II Yustinian və V Kostantinos Xəzər şahzadələri ilə evləndilər.
Xəzər şahzadəsindən doğulmuş Konstantinin oğlu tarixdə Leon Xəzər ləqəbi ilə tanınırdı ”. O, BHəm də Xəzər xaqanlığının nəvəsi idi. Bizans imperatorları bu evliliklərlə əlaqədar bəzi məsələlərdə xəzərlərin dəstəyini almağı düşünürdülər.
Sonradan Xəzər Leonun həyat yoldaşı İren, Auqusta və ya bir imperator naibi kimi deyil, yeganə və səlahiyyətli bir «Basileus» qəbul və elan edildi. Bu hadisə Xəzər Türk qadınlarının Bizans dövlətinə siyasi təsirini göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir.
9. Fərqli coğrafiyalarda yaşayan qadınların vəziyyəti
Çinlilərdə qadınlar insan sayılmırdı; Çox vaxt qızlara ad verilmir, «bir, iki, üç» deyirdilər. Bütün həyatı boyu bir insanın təsiri və səlahiyyətində olmalı idi.
İngiltərədə XI əsrədək ərlər arvadlarını sata bilərdilər. Xristianlar, qadına şeytan kimi baxırdılar. Yenə İngiltərədə, qadın «çirkli varlıq» sayıldığı üçün Müqəddəs Kitaba toxuna bilməzdi. Yalnız Henri dövründə (1509-1547) qadınlar Müqəddəs Kitabı oxumaq hüququna sahib oldular.
İngilis yepiskopu Dour, 1888-ci ildə Westminster kilsəsində vəəz edərkən söylədiyi sözlər: Yüz il əvvələ qədər qadınların kişinin masasına oturmaq hüququ yox idi və onun soruşulmadan danışması mümkün deyildi. Əri başı üstündə böyük bir zopa asardı və arvadı əmri yerinə yetirmədikdə bundan istifadə edərdi. Oğlanlar, analarına evdəki bir qulluqçu kimi baxardılar.»
Qədim Romalılar evliliyi qəbul etmirdilər, çünki onlar qadını bütün pisliyin anası hesab edirdilər. Əgər qadın bir qız doğubsa və ya əlil uşaq doğubsa, ərinin onu öldürmək hüququ vardı. Əri öldükdə, onlara miras qalmazdı. Bir qadının ev işlərinə laqeyd yanaşması boşanma səbəbi hesab olunurdu. Məhkəməyə getmək və ifadə vermək qadına qadağan edilmişdi.
İranda qanı pozmamaq üçün yaxın qohumlarla evlilik məqsədəuyğun hesab edilirdi. Bu səbəbdən də anaları və bacıları ilə evlənənlər ortaya çıxmışdı (Xüsusilə Mazdeizm populyar olduqda).
Cahiliyyə ərəblərinin qızlarını diri-diri basdırması bir həqiqətdir. Qız sahibi olmaq şərəfsizlik sayılırdı.
Hind anlayışında evlənməyin əsas məqsədi atanın varisi ola biləcək bir övlad sahibi olmaq və atanın günahlarını bağışlamaq üçün ailə dinini davam etdirməkdir. Oğlan ailənin xoşbəxtliyi, qız isə fəlakət hesab olunur. Bir kişi sonsuz olsaydı, həyat yoldaşının başqası ilə əlaqəyə girməsinə icazə verərdi ”. Dul qadınlar yenidən evlənə bilməzdilər. Ölən ərinin axirətdəki sevgiliyə ehtiyacı olduğunu düşünərək qadınlar yandırılırdı. Ölən ərinin üzərində yandırılan qadın sadiq və hörmətli bir zövqcə sayılırdı.
10. Abbasilər dövlətindəki türk qadınları
Türk qadınlarının tarixdən gətirdiyi bu geniş səlahiyyət, çox əhəmiyyətli bir yer və status, İslama keçid dövründə onu əlamətdar bir vəziyyətə gətirir. İslam-ərəb dövlətlərinin adət etmədiyi bəzi hadisələr oldu.
Bu maraqlı hadisələrdən biri də bəzi türk qadınlarının ərəb-islam dövləti olan Abbasi dövlətinin idarəçiliyində söz sahibi olmasıdır. Abbasilər dövlətindəki türk qadınlarından biri və birincisi Meracil xatun idi.
Meracil xatun ilə birlikdə, Abbasilər sarayındakı türk qadınlarının fəaliyyətləri başladı. Meracil xatundan sonra xatırlanacaq digər bir qadın Maride xatundur.
Digər bir misal, Cəfər əl-Müktəd Billahın anası Şaqab Xatunun 25 il dövləti idarə etməsidi.
Bu qadınların inanılmaz bir sərvəti var idi. Onlar vəzirlərin təyin olunmasından müəyyən qanunların qüvvəyə minməsinə qədər təsirli ola bilirdilər. Bunları edə bilmək üçün bir siyasi zəka və təcrübə tələb olunduğundan, asanlıqla bu qadınların öncədən bu xüsusiyyətlərə sahib olduğunu söyləmək olar.
İslamın qəbulu və onun Türk cəmiyyətinin həyatına təsiri araşdırıldıqda, təkcə türklərin dini inancları dəyişmədi, cəmiyyətdəki siyasi və sosial dəyişikliklər də ortaya çıxdı. İslamdan sonra türk xalqları adət və ənənələrini qorumağa çalışarkən ərəb, fars və sonrakı dövrlərdə Bizans mədəniyyətinin təsirinə məruz qaldılar.
11. Böyük Səlcuqlu dövlətindəki qadınlar
İlk müsəlman Türk dövlətlərinin sülalələrinə mənsub qadınlar, xüsusilə siyasi və inzibati həyatda ağırlıqlarını qorudular və zaman-zaman ehtiyaclarını yerinə yetirdilər. Səlcuqlu qadınların bir hissəsi sarayda deyil, müvəqqəti və ya daimi başqa bir şəhərdə saraylarda qaldılar. Sultanla birlikdə yaşasa da, xatunun ixtiyarında kiçik bir inzibati və hərbi bir təşkilat, xüsusi bir xəzinə, xüsusi vəzir və digər səlahiyyətlilər vardı.
Lazım gələndə yerlərini tərk edib sultanın köməyinə gedə bilərdilər. Məsələn, Tuğrul bəy ögey qardaşı İbrahim Yinal tərəfindən Həmədan şəhərində mühasirəyə alındığı zaman Tuğrul bəyin həyat yoldaşı Altuncan xatunun əmrindəki Oğuzlarla Bağdadda olan həyat yoldaşının köməyinə getdiyi məlumdur.
Terken kimi tanınan bu xatunların öz yataqları, divan təşkilatları, əsgərləri və əhəmiyyətli gəlirləri olan xəzinələri var idi.
İslam dövründəki İslam cəmiyyətləri və dövlətlərindəki qadınlar ictimai həyatda öz haqlarını qorudular və davam etdirdilər. Ana ailədə nüfuzludur və fikirləri nəzərə alınırdı.
Ancaq Anadoluya gəldikdən sonra dövlət sistemində bəzi dəyişikliklər edildi. Böyük Səlcuqlularda olduğu kimi, böyük torpaq parçaları iqta kimi verilmədi, inzibati işlərdə qadınların rolu minimuma endirildi, qəbilələr bu torpaqlarda işxan olaraq parçalanmağa başladı və dövlətinin rəsmi dili fars dili oldu (Nizamülmülkün əməyi öz bəhrəsini verdi-red.).
12. Osmanlı İmperiyasında qadın
Quruluş dövründə sultanların həyat yoldaşları cəmiyyətdən ayrılmış saraylarda yaşamırdılar. Həyat yoldaşları kimi, onlar da ictimai-siyasi həyatda iştirak edirdilər. Sultanın həyat yoldaşları yad kişilərlə qaç-köç olmadan görüşmək azadlığına sahib idilər.
Məsələn, Orhan bəyin həyat yoldaşı Nilüfer xatun Şimali Afrika səyyahı İbn Battutaya müalicə və təriflər vermişdi. Müsəlman Nilufer xatun, Bursa şəhərində bir imarət, məscid və bir çay üzərində körpü inşa etmişdi.
Sultan I Muradın qızı Mələk xatun və ya Səlcuq xatun erkən Osmanlı siyasətində iştirak etmişdilər. Qanuni dövründə və ondan sonrakı dövrdə Hurrem Sultan və ya Mihrimah sultan, Esma sultanların təsiri şübhəsiz ki, dövlətdə güclü olub.
Osmanlı sarayında qadınların nüfuz uğrunda mübarizəyə girməsi hətta tarixi bir həqiqətdir.
13. Osmanlı İmperiyasında Qadın Təşkilatı
Quruluş dövrünün ən vacib təşkilatlarından biri də məskunlaşma fəaliyyəti ilə məşğul olan qadınların daxil olduğu Bacıyan-ı Rum təşkilatı idi. Bu məqsədlə Əxilər kimi müxtəlif lojalar açdılar.
Qanuni dövrünə aid Hakani qeydlərində, Hinge Kitabının 718-ci hissəsindəki 63, 74, 32, 81 nömrəli sənədlərdə “Kız Bacı”, «Sakari xatun”, “Hacı Fatma Zaviyesi eri” kimi zaviye şeyxlərindən nümunələr verilmişdir.
Bacıyan-ı Rum təşkilatındakı qadınlara, Əxilikdə olduğu kimi kişilərə «əlinə-belinə-dilinə sahib ol» kimi tövsiyə verilmişdi. Bacıyan-ı Rum təşkilatındakı qadınlara da «aşına-işinə-eşinə sahib ol» nəsihəti verilirdi.
14. Bu günkü Türk cəmiyyətində qadınlar
Min illər davam edən macəranın son nöqtəsi …
8 Mart Beynəlxalq Qadınlar Günündə, Səyyar Araşdırma Şirkətinin apardığı araşdırmaya görə:
Qadınların yüzdə 75-i, «Həyatınızdan məmnunsınız» sualına «yox» cavabını verərkən, yüzdə 42-i həyat yoldaşı tərəfindən cinsi əlaqə istəmədiyi halda buna məcbur edilir. Evlənən qadınların yalnız 36 faizi istədiyi şəxslə və istəklə evlənir …
Son söz: Türkiyədə qadın olmaq, şiddətin hər cürünə məruz qalaraq dünya statistikalarına ilk sıraları almaq da olar, ana sifətiylə taçlanmış Torpaq kimi bərəkətli olmaq da. Qadın olmaq, hamının doğulduğu zaman hər kəsin səssiz qalması və yuva qurma məsuliyyətini daşıması da biridir.
Türkiyədə qadın olmaq, bərabərlikdən bəhs edincə «çirkin feminist» deyə təhqir olunmaq, özünü ifadə edəndə «yüngül əxlaqlı»lıqda suçlanmakdır.
Türkiyədə qadın, əcəmisi olduğumuz bir söz. Əksəriyyətin qadın bədənindən utanması bir yana, qadın deməkdən utanır bəziləri, dilimizdə «bayan“ ən nəzakətli bir sözdür. Bəlkə daha səmimisi elə «bacı» kəlməsidir.
Alıntı: Selim Sarısoy