Gürcüstanda ortaq dil türk dilidir

“İki dillilik, bəzən çox geniş bir ərazini əhatə edən ortaq etnik sərhədlər olmadığı təqdirdə də inkişaf edə bilir. Bu vəziyyətdə «ticarət» dilinin (linqua franca) funksiyalarını yerinə yetirən ikinci dil qonşu xalqın dili olmaya da bilər. Keçmişdə Qafqazda, uzun bir tarixi dövrdə bu cür dillər türk dilləri sayılırdı noqay, kumık, Azərbaycan, türk…

Gürcüstanda, xüsusilə cənub-qərbdə və qərbdə (sahil bölgələrində) türk dili, cənubda və qismən şərqdə — Azərbaycan dili yayılmışdır.

Kaxeti və Tuşetinin bəzi bölgələrindəki gürcülərin iqtisadi həyatının xüsusiyyətləri Azərbaycan dilinin ikinci dil kimi yayılmasında mühüm rol oynadı: XIX əsrdə Şirakda mal-qaranı qış otlaqlarına sürmək. gürcülər-tuşinlər və azərbaycanlılar arasında ticarət əlaqələri də həyata keçirilirdi. Qoyun sürüləri Gürcüstan tuşinləri tərəfindən Şirak bölgəsinə aparılırdı.

Buna görə də, onların arasında Azərbaycan dilini bilən kişilər (yaşlı) vardı. Gürcüstan əhalisi Şirakdan əlavə Kaxetinin bəzi kəndlərinin qış otlaqlarının yerləşdiyi Trialeti bölgəsində də (müasir Tsalka bölgəsi) türk dillərini öyrənmişdir.

Azərbaycanlı əhalinin üstünlük təşkil etdiyi ərazidə Kartlinin bir sıra yaşayış məntəqələrindən (xüsusən də müasir Tetri-Tskaroi bölgəsi) hərəkət edən köç hərəkatı, Azərbaycan dilinin gürcü mühacir işçiləri arasında yayılmasına kömək etmişdi. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində Borçalıda (qismən müasir Marneuli rayonunun ərazisi) mövsümi iş üçün. — 1930-cu illərdə kəndlilər gedirdi. Kod. Gözətçi və çoban kimi işə qəbul edilən kəndlilər Kumisi-Marneuli dəmir yolunda işləyirdilər.

Kənd sakinlərinin bir qismi Didi-Enagetidə, qonşu azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə mövsümi olaraq işləyirdilər. Kosalarda dəri aşılamaq üçün minerallar çıxarılırdı. Hal-hazırda belə bir minerala ehtiyac yoxdur, buna görə də Azərbaycan dilini bilmək yalnız yaşlı kişilər arasında xarakterikdir.

Eyni dövrdə Marneulidəki dəri aşılamaq nəticəsində Azərbaycan dilini bilmək Teri-Tskaroi bölgəsinin kəndlərində yaşayan digər xalqlar: ermənilər, osetinlər, yunanlar-rumlar üçün də tipik idi. Gürcü dili kimi Azərbaycan dili də Gürcüstanda müxtəlif işlərə gələn Dağıstanlıların da (Leki) ünsiyyət dili idi. Çox vaxt onlar mis qab qalaylayan misgərlər, çobanlar və biçinçilər idilər. Bu tip faktlar, təxminən 1940-cı illərə qədər, demək olar ki, bütün Gürcüstan ərazi məlumatlarında qeyd olunur. Hal-hazırda respublikanın kəndlərində misgərlərə çox nadir halda rast gələ bilərsən, çünki yerli əhalinin həyatında mis qablardan demək olar ki, istifadə olunmur.

Gürcüstanda — Acariyada, Mesxet-Cavaxetiyada, Miqreliyada, habelə Abxaziyada ikinci bir Türk dili olaraq yayılması, əsasən bu bölgələrin sakinlərinin yerli türkdilli əhali ilə (erməni hemşinin bir hissəsi) iqtisadi əlaqələrinin nəticəsi idi.

Ermənilər, kürdlər, türkcə danışan Mesxilər və buraya gələn, türkcə danışan mühacir işçilər bu işdə əsas rol oynayırdılar. Bunlar Laz (dülgərlər), Yunan-Urum (misgərlər), ermənilər — dağlıq Acarıstanda olan Artvin və Trabzondan gələn inşaatçılar və qaraçılar (boşlar) idi. XX əsrin əvvəllərində Sahil Acarıstan kəndlərindən (Bobokvati, Dağva, Achkvistavi və s.) — 1920-ci illərdə, kişilər mövsümi olaraq Batumidə çalışdılar, burada yerli yunanlarla, Türkiyədən gələn mühacirlər ilə ünsiyyət onlara türk dilini öyrətdi. 1940-cı illərə qədər kişilər yüksək dağlıq Acarıstan Danisparauli kəndindən (Xuloi rayonu) keçid yolu ilə qonşu Adıgün rayonuna (tarixi Mesxeti) ağac kəsmə ilə məşğul olduqları ərazini tərk etdilər. Gürcülər ilə birlikdə burada yaşayan türkdilli əhali ilə ünsiyyət Acarlara danışıq üçün türk dili bilikləri verdi.

Türk dillərinin Qafqazda geniş (xüsusilə inqilabdan əvvəlki keçmişdə) yayılmasının səbəblərindən danışarkən, ilk növbədə türk xalqlarının məskunlaşma xüsusiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Qaraçaylar və Balkarlar istisna olmaqla Qafqazdakı sonuncular düzənlik və dağətəyi bölgələri işğal edir. Təbii ki, yüksək dağlıq bölgələrin sakinlərinin aşağıda yaşayan əhali ilə davamlı iqtisadi əlaqələri ilk dəfə türk dillərini bilməyə ehtiyac yaradırdı. Yuxarıda göstərilənlər Gürcüstan əhalisinə eyni dərəcədə aiddir. Məsələn, köhnə kpçəri maldarlıq ənənələri sayəsində (Şirak və Trialeti) kişilərinin türk dillərini öyrənmək imkanı qazanan Tuşinlərə, qismən Kartaliyalılara və Kaxetilərə diqqət yetirmək lazımdır. Bundan əlavə, bu dilin asan mənimsənilməsi əhəmiyyətli bir rol oynayır. Görünən odur ki, məsələn, Azərbaycan dilinin Gürcüstanın bəzi bölgələrinin əhalisi arasında (məsələn, Tetri-Tskaroi, Marneuli, Dmanisi) “ticarət” dili kimi mövqeyini qoruyub saxlaması” faktdır.

Н.Г. Волкова, Этнические процессы в Грузинской ССР // Этнические и культурно-бытовые процессы на Кавказе. М., 1978. С. 43-45.

Bu xəbəri paylaşın: