ZİREHLİ QATARLAR, BEŞİNCİ KOLON VƏ HİYLƏGƏR DİPLOMATİYA: BOLŞEVİKLƏR AZƏRBAYCANI NECƏ İŞĞAL ETDİLƏR?

Xaqani Ədəboğlu: Bu gün Rusiya öz istəyinə uyğun gəlmiyən bir şəkildə Türkiyə ilə yaxınlaşmağa məcburdur. Mən bu yaxınlaşmadan bir Azərbaycan türkü olaraq məmnun deyiləm və Vətənim üçün əndişəliyəm. Nədənini tarixdə arasaq 1812-1828-ci illəri, 1906-1920-ci illərin fonunda 2020-ci illəri düşünürəm. Çünki tarixi öyrənmək keçmişdəki səhvlərdən ibrət almaq üçün lazımdır. Öncə bir daha Türk Şair, Yazar və Dövlət adamı olan Süleyman Nazifin bu sözlərini xatırladım: «Moskvanın sülhü aldadıcı, susqunluğu qudurğan, üzə gülməsi xain, yardımı alçaldıcıdır».

İndi isə Rusiya-Osmanlı (Türkiyə) yaxınlaşmalarının hər dəfə nəticəsi Azərbaycanın başında çatladığını sizlərə xatırladıram. İlkin yaxınlaşma Napoleonun apardığı işğalçı müharibələr Osmanlı imperiyası ilə Rusiya imperiyasını yaxınlaşdırdı. 1805-ci ildə imzalanmış müqaviləyə görə, rus hərbi gəmiləri Bosfor və Dardanel boğazlarından keçmək hüququ aldı. Lakin rusların Valaxiya və Moldovada, ingilislərin isə Misir və Suriyada fəallaşması Austrelis döyüşündən sonra III Səlimi Fransa ilə yaxınlaşdırdı. 1806-cı ildə rus qoşunlarının Valaxiya və Moldovanı tutması Osmanlının Rusiyaya müharibə elan etməsinə səbəb oldu. Osmanlıların Fransanın köməyi ilə Krımı qaytarmaq cəhdi alınmadı. 1812-ci il mayın 16-da Buxarest sülh müqaviləsi bağlandı. Sülhün şərtlərinə görə Bessarabiya Rusiyaya keçdi. Dunay çayında rus gəmilərinin üzmə hüququ təsdiq edildi. Moldova və Valaxiya Osmanlıya qaldı, Serbiyaya isə özünüidarəetmə hüququ verildi.

1828-ci ilin aprelində Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Rus qoşunlarının əsas məqsədi Anadoluya daxil olaraq Ərzurumu, Trapezundu (Trabzon) ələ keçirərək daha sonra Istanbul üçün təhlükə yaratmaq idi. İlk hücum Rus qoşunları tərəfindən Qars üzərinə oldu. Iyunun 19-da Qars yaxınlığında döyüş baş verdi. Ruslar Qarsı ələ keçirdilər. Avqustda Ahalsıx, Ahalkələk tutuldu.

1829-cu il hərbi əməliyyatlarında Ərzurum və Trabzon da işğal olundu. Ruslar Balkan yarımadasında da bir sıra əhəmiyyətli qələbələr qazandılar. Türkiyə sultanı II Mahmud sülh bağlanması haqqında xahiş etdi. Beləliklə 1829-cu il sentiyabrın 2-də Ədirnə səhərində bağlanan sülh müqaviləsinə görə Türkiyə şimalda Anapadan başlayaraq, Qara dənizin şərq sahillərini Rusiyaya güzəştə getdi. Bosfor və Dardanel boğazları Rusiyaya ticarət gəmiləri üçün açıq saxlanılırdı. Ədirnə sülhünə görə Türkiyə eyni zamanda Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı işğal siyasəti ilə barışırdı. Yəni Azərbaycanın parçalanmasına göz yumurdu.

Təqdim etdiyim yazı isə ötən əsrin 20-ci illərindəki işğalımız haqqındadır. Yekun olaraq Moskva müqaviləsi bağlandı — 16 mart 1921-ci ildə RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalanmış «dostluq və qardaşlıq» haqqında müqavilə 16 maddə və 3 əlavədən ibarət idi. Moskva danışıqlarında Naxçıvanla bağlı əsas məsələlər konfransın 10, 12 və 14 mart tarixli iclaslarında gərgin müzakirə olundu. Türk heyəti Naxçıvanın Türkiyənin himayəsində qalmasını istəyirdi. Lakin Sovet Rusiyası tərəfi bunu qətiyyətlə rədd edirdi. İ.Stalin türk heyəti ilə Naxçıvan məsələsini müzakirə etdi.

Martın 10-da keçirilən iclasda Türkiyə nümayəndələri belə bir mövqedən çıxış edirdilər ki, Naxçıvan bölgəsi əhalisinin türk qoşunlarını dəvət və qəbul etməsi faktı onun Türkiyənin himayəsi altında olduğunu göstərir. Naxçıvanın Türkiyənin himayəsində qalması ilə bağlı təklif qəbul olunmadıqda, türk heyəti təklif etdi ki, Naxçıvan Türkiyə ilə Azərbaycanın müştərək himayəsi altında müstəqil bir dövlət olsun. Lakin Sovet Rusiyası tərəfi bu təklifi də qəbul etmədi. Belə olan təqdirdə türk heyəti bildirdi ki, Türkiyə bölgə üzərindəki bu himayəni Azərbaycanın üçüncü bir dövlətə güzəştə getməyəcəyinə dair öhdəlik götürdüyü təqdirdə ona verməyə hazırdır…

Növbəti yüz illiyin 20-ci ilərindəyik. Bu dəfə ağıllı və ehtiyatlı olmağa məhkumuq!..

«БРОНЕПОЕЗДА, ПЯТАЯ КОЛОННА И ХИТРАЯ ДИПЛОМАТИЯ: КАК БОЛЬШЕВИКИ АЗЕРБАЙДЖАН ПОКОРИЛИ» adlı məqalənin tərcüməsini diqqətinizə çatdırırıq:

Zaqafqaziya həmişə mürəkkəb, təlatümlü və ziddiyyətli region olub. Yerli maraqların incəliklərində yanılmaq və çoxsaylı cəsarətli insanların qurbanı olmaq asan idi. Lakin 1920-ci ilin yazında bolşeviklər Azərbaycana gələrək tez bir zamanda bu bölgəni inamlı bir şəkildə nəzarətə götürdülər. Bunu necə etdilər?

Timur Şerzad (Warhead — Döyüş başlığı)

Əbədi nifaq diyarı 1917-ci ilin fevralında baş vermiş dövlət çevrilişi Zaqafqaziyaya imperiyanın qalan hissəsindən az təsir göstərmədi. Proses bir qədər ləngimə ilə davam etdi, lakin eyni zamanda xaosun sarsıdıcı yükünü daşıdı. Zaqafqaziya müxtəlif dinlərə mənsub ən müxtəlif xalqların məskənidi. Xüsusilə böyük şəhərlərdə çox vaxt yan-yana yaşayırdılar. Kənd etnik anklavlarla dolu idi.

Millətlər bir-birini o qədər də sevmirdilər. Ermənilərə və azərbaycanlılara (o vaxt onlara “tatar” deyirdilər) “yad” ərazidə görünmək belə tövsiyə edilmirdi. Onların arasında münaqişələr Zaqafqaziyada yeganə problem deyildi. Oktyabr inqilabından sonra bu ərazi faktiki olaraq mərkəzdən müstəqil bir əraziyə çevrildi — türklər dərhal ora daxil oldular, çünki rus ordusunun gedişi ilə Qafqaz ərazisi onların qələbə qazana biləcəyi yeganə yerə çevrildi. Zaqafqaziya üç böyük qüvvə — gürcülər, azərbaycanlılar və ermənilər tərəfindən «idarə olunurdu». Bunu təbii ki, onlar Krılov üslubunda — «qu quşu, xərçəng və balıq» kimi edirdilər və ona görə də türk hücumuna müqavimət göstərə bilmədilər.

Ayaqda qalmaq möcüzə idi — gürcülər almanların əli altına qaçmağı bacardılar. Ancaq bunu nəzərə alsaq da, bölgədəki qarışıqlıq hələ də dəhşətli vəziyyətdə idi: hər yerdə quldurlar fəaliyyət göstərirdilər. Rabitə və yol əlaqələrinə tam etibar etmək mümkün deyildi — haradasa avadanlıq yox idi, haradasa xarab olmuşdu, hardasa texniki mütəxəssislər dağılışmışdılar, hətta öldürülmüşdülər. Vətəndaş müharibəsi illərində Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya (foto: A. Tsutsiev) Moskvadan müstəqillik əldə etdikdən sonra Zaqafqaziya getdikcə xaos və iqtisadi “heçlik” uçurumunda batırdı. Moskvanın əlləri boş deyildi, öz işi var idi. Kornilov, Denikin, Kolçak, Yudeniç, müdaxiləçilər, daxili problemlər… 1920-ci ilə qədər ətrafdakı hər şey sistemli şəkildə məhz bu “Moskva”nı məhv etməyə çalışırdı. Amma Qafqaz məsələsi ələ düşən kimi həll olunmalı idi. Orada, Bakıda və Qroznıda strateji resurs — neft var idi. Vətəndaş müharibəsində qələbə qazanıldığı halda belə, «qara qızıl»ın müntəzəm tədarükü olmadan davamlı inkişafa ümid etmək mümkün deyildi — Sibir yataqları hələ çox uzaq gələcəkdə kəşf edilməli və işlənməli idi. Məsələn, söhbət Qroznı neftindən və Şimali Qafqazın azad dağlılardan gedirdisə, Moskva yerində dayanmaq fikrində deyildi. Vladimir İliç sadə və qətiyyətli idi: “Bizə neft çox lazımdır, əhaliyə manifesti düşünün… neft mədənlərini xaraba qoysalar onların hamını kəsəcəyik, xüsusiylə, Maykop və Qroznıda, dağıtmadan təhvil versələr, hamının həyatını bağışlayacağıq. Amma Azərbaycan üçün bolşeviklərin başqa planları var idi.

İncə yanaşma

Həm də onların əllərində böyük bir kozır var idi — Kamalist Türkiyə ilə yaxşı münasibətlər vardı. Sonuncular o günlərdə tənbəllik etməyən hər kəs tərəfindən möhkəm vurulurdu — gündəmdə dövlətçiliyi itirmək qorxusu vardı. Türklərin qızıla və silaha çox ehtiyacı vardı. Moskvada isə hər ikisi vardı, lakin bu, «yardım əvəzinə yardım»la mümkün idi. İndi Zaqafqaziyada bu gün və ondan əvvəl də səylə “qayıq yelləyən” türk emissarları müsəlman əhalinin sakit davranmasına, bolşevikləri dəstəkləməsinə təsir göstərməyə çalışırdılar. Qırmızılar menşevik Gürcüstanı da unutmadılar — Sovet Rusiyası gürcülərin dünyada tanınmaq istəyi üzərində məharətlə oyun oynayırdı. Sülh müqaviləsi bağlamaq üçün Tiflislə danışıqlara başladı. Əslində, bu, çox da uzun bir atəşkəs deyildi, lakin gürcülərin, əlbəttə, bundan xəbərləri yox idi, ya da bilmək istəmirdilər. İstənilən halda, onların neytrallığına ümid etmək olardı.

Başqa bir kolon

Bolşeviklər çoxdan formalaşmış bir metodu — böyük sənaye mərkəzində üsyan hazırlamağı unutmadılar. Bu, Azərbaycan Respublikasının ən böyük şəhəri olan Bakı olmalı idi. Bakı neft quyularında çalışan Qırmızılar fəhlələrdən və partiya fəallarından çevik və məharətli silahlı dəstələr yaratdılar.

Xaotik, kasıb və korrupsioner bir ölkədə silah təminatında heç bir problem yox idi. Hərəkətlilik 27 aprel 1920-ci ildə başladı. Hamı Petroqradda işlənmiş sxemə uyğun hərəkət etdi — poçt şöbəsi, dəmir yolu stansiyası, teleqraf tutuldu. Polis və hərbçilər heç bir problem olmadan mühasirəyə alınaraq tərksilah edildilər. Respublika parlamentinə hakimiyyətin Bolşevik İnqilab Komitəsinə verilməsi barədə ultimatum verildi. Bu tələb, kifayət qədər tez yerinə yetirildi — bir gün belə çəkmədi. Hökumət Bakıdan qaçmağa cəhd etdi, lakin alternativ güc mərkəzinin formalaşması türk dəstəsi tərəfindən dayandırıldı və qaçaqları tutub qırmızılara təhvil verdilər.

Kamalistlərlə yaxşı münasibətlər qurulması yaxşı nəticələr verdi. Bakıda şok və heyrət içində olan üsyançıların hərəkətləri ilə paralel olaraq Sovet-Azərbaycan sərhədində hərəkat başladı. 11-ci Qırmızı Ordu ölkəyə girdi. Hücumun ön cərgəsində iki qoşun dəstəsi olan dörd zirehli qatar dayanırdı.

Onlara Mixail Efremov rəhbərlik edirdi

Mixail Efremov Vyazma yaxınlığındakı döyüşlərdə kiçik ordusuyla mühasirədə öldükdən sonra bütün ölkədə tanınıb. Zirehli qatarlar skipidar kimi yaxınlaşırdı — onların sadəcə görünüşü Azərbaycan əsgərlərinin sıralarında böyük çaxnaşma yaratmışdı. Hardasa respublikadakı iyrənc iqtisadi vəziyyət əsas rol oynayırdı — çoxları Azərbaycanı Rusiyaya qaytarmaqla onun düzələcəyinə inanırdı. Haradasa — ciddi və yaxşı təşkil edilmiş hərbi qüvvə qorxusu və qoşunların arasında parçalanması ilə bağlı böyük bir bolşevik işi aparılmışdı. Nəticə eyni idi — döyüşlər az idi, olanlar da keçici xarakterliydi. Rəqib qaçdı və müqaviməti təşkil edə bilmədi. Nəticədə aprelin 28-i səhər saat beşdə zirehli qatarlar Bakıya daxil oldular. Ayın 30-da 11-ci Qırmızı Ordunun əsas qüvvələri də şəhərə çatdı. Qızıl Ordu əsgərləri Bakıdaykən, 1920-ci ildə Volqa-Xəzər flotiliyasının gəmiləri də Bakıya köçürüldü. Tezliklə Lənkəranı ələ keçirməli və ingilislərin əlində olan İran limanı Ənzəliyə basqın etməli idilər. Nəticədə az qala Persiya Sovet Respublikasına çevriləcəkdi.

Mənbə: warhead.su saytı

Bu xəbəri paylaşın: