Erdoğan AYDIN
Əvvəli ötən yayınlarımızda…
Yezid ibn Mehlebin oğlu Müaviyə ibn Yezid, 32 nəfər Mesleme tərəfdarının başını kəsdirdi. Mehleb tərəfdarları tamamilə məhv edilir. Mehlebə aid və aralarında Türklər də olan cariyələri ələ keçirib Cerrah ibn Hakemə satır. Bu vaxt Yezid ibn Mehlebin yerinə gətirilən yeni Xorasan valisi, cərrah ibn Abdullah, Türkmənistanın daxili hissələrinə bəzi hücumlar etsə də müvəffəqiyyət qazana bilmədi.
Kuteybenin ölümündən sonra Türk torpaqlarına edilən basqınlar əvvəlki kimi uğurlu alınmadı. Bu dövrdə İslam ekspansionizmi sona çatdı. Xəlifə II Ömer ibn Abdülaziz, bu bölgələrdəki gərginliyi azaltmaqla İslamı gücləndirməyə çalışır, çünki işğal altındakı bölgələrdə ərəb hakimiyyətini saxlamaq hər keçən gün daha da çətinləşirdi. Xəlifə öz ətrafında olan valilərə: «Bu gündən etibarən Türk bəyliklərinə hücum etməyin, nəzarətinizdəki bölgələrdə gücünüzü artıraraq İslamı yaymağa çalışın» -demişdi. Bundan əlavə II Ömər, müsəlman olan xalqlardan cizyə alınmamasını istəsə də, sonradan bu qərar, ərəblərin gəlirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldacağı üçün, bu təklif türklərin İslam dinində səmimi olmayacaqları bəhanəsi ilə rədd edildi. Bu vaxt Xorasanda Əbdürrəhman ibni Nuaym Cərrah ibn Abdullahın yerinə təyin edilmişdi.
Hakan Sulu Göktürk boylarının başına keçir
Türklər, Çindən kömək istəyərək ərəblərin istilasına qarşı müqavimətlərini davam etdirirdilər. Əvvəllər ərəblərlə əməkdaşlıq edən Tuqsad da, 718-ci ildə Çin imperatorundan kömək istədi. Çin türklərə yardım göndərə bilmir. Turgis Kaanı Sulu, Qərbi Göktürk tayfalarının başçısı oldu və 720-ci ildə Soqdakı Türklərin ərəblərə qarşı üsyanına dəstək olmaq üçün oraya bir dəstə göndərdi.
Sulunun Kür-Sul adlı komandanı Seyhun çayını keçir, Soqd şəhərinə gəlir və oradakı digər türklərlə birləşərək Səmərqəndə doğru yürüş edir. Ərəb valisi Səid ibn Xaris, türkləri dayandıra bilməyib Səmərqəndə geri çəkilir. Ancaq Türklər Səmərqəndi mühasirəyə almadılar. Bu vaxt, Səid ibn Xarisin yerinə 721-ci ildə Səid ibn Xarasi Xorasana vaıi təyin edildi.
722-ci ildə Hisam xəlifə oldu, Səid ibn Xarasini kənarlaşdırdı və yerinə Müslim ibn Səidi təyin etdi. Müslim əvvəlcə Afşini xəracla bağlayır. Seyhunu keçərək bütün əkinləri və ağacları yerlə yeksan edir.
Buna görə Turgis Xakanı Sulu Müslimin üzərinə yürüş edir. Suluun gəldiyini biləndə Müslim geri çəkilməyə başlayır. Seyhun çayı yaxınlığında başqa bir türk birliyi tərəfindən qarşısı kəsilir. Bir tərəfdən Sulu qoşunları yuxarıdan irəlilədiyinə görə tələsən Müslim itki verməsinə baxmayaraq Seyhun çayını keçərək Səmərqəndə tərəf çəkilir. Bu məğlubiyyətdən sonra Müslim vəzifədən alınır və Əsəd ibn Abdullah təyin edilir. Əsəd əvvəlcə Xotən şəhərini ələ keçirir və talan edir. Ancaq Turgis Xakanının Müslimi qovmasından cəsarətlənən insanlar ərəblərə qarşı üsyana qalxdılar. 726-cı ildə Turgis Xakanı Sulu qətiyyətlə Əsədin üzərinə yeridi. Xuttalda toqquşma baş verdi. Sulu Xakan Əsədi məğlub edir. Bundan sonra 727-ci ildə Əsəd vəzifəsindən azad edilir və yerinə Esres ibn Abdullah təyin edilir. Esres xalqa təzyiq edərək idarəetməni qura biləcəyini düşünsə də, uğur qazana bilmir.
Bəzi insanlar müsəlman olduqlarını deyərək vergi ödəmək istəmirlər və Turgisdən kömək istəyirlər. Turgis Xakanı Sulu 728-ci ildə Buxaranı fəth edir. Bu vaxt Esres, Cüneyt ibn Əbdürrəhman ilə əvəz olunur. Ərəblər Səmərqəndə çəkilirlər. Xakan Sulu və Kür-Sul rəhbərliyindəki Turgis qüvvələri 729-cu ildə ərəbləri Kəmərcə qalasında mühasirəyə alırlar. Aclıqdan ölüm nöqtəsinə gələn ərəblər Kəmərcəni tərk edir və təslim olurlar, təslim olanlar isə razılaşmaya görə Debusiaya göndərilirlər. Sonra Hakan Sulu Səmərqəndi mühasirəyə alır. Səmərqəndin istila komandanı olan Savra ibn Hurr Cüneyd ibn Əbdürrəhmandan kömək istəyir. Cüneyd köməyə gəlməzdən əvvəl Savra və Hakan Sulu Səmərqənd yaxınlığında döyüşürlər. Ərəblər məğlub edilir, Səmərqəndin Ərəb Qərargah komandanı Savra isə bu döyüşdə öldürülür. Xəlifə Hisam, Kufə və Bəsrədən əlavə 20.000 nəfərlik qüvvəni Cüneyd ibn Əbdürrəhmana köməyə göndərir. Xakan Sulu 732-ci ildə Buxaranı tərk edərək geri çəkilir. 734-cü ildə Cüneyd ibni Əbdürrəhman ölür və onun yerinə Asım ibni Abdullah, bir il sonra isə Xalid ibn Abdullah təyin edilir.
Xakan Sulunun ölümü və Cuzcan Bəyinin xəyanəti
Xakan Sulu 737-ci ildə Xalid üzərində yürüş edir. Ərəblər itki ilə Ceyhunun cənubuna doğru geri çəkilirlər. Türklər Ceyhun çayını keçərək ərəbləri Bəlxə qədər geri çəkilməyə məcbur edirlər, ancaq Cuzcan lideri ərəblərlə birləşərək Xakan Sulunun ölkəsinə çəkilməsinə səbəb olur. Göründüyü kimi, Cuzcan lideri ərəblərlə əməkdaşlıq etməsəydi, Xakan Sulunun ordusu yəqin ki, ərəbləri türk torpaqlarından tamamilə təmizləyəcəkdi. Ölkəsinə qayıtdıqdan sonra Xakan Sulu bir vaxtlar ərəblərə qarşı çiyin-çiyinə savaşdığı Kür-Sul tərəfindən şəxsi məsələlərə görə öldürüldü. Bu hadisələri Çin tərəfindən təşkil edilməsi və Çinin Türk bəylərinin bir-birinə düşürmə siyasəti olması görünür. Xakan Sulunun ölümü ərəblər tərəfindən sevinclə qarşılanır. Xorasan valisi Xakanın öldürülməsi səbəbindən ərəbləri şükür orucu tutmalarını istəyir. Xəlifə bu xəbəri Hisama çatdırsa da, xəlifə onlardan bu xəbərin doğruluğunu öyrənmək üçün etibarlı adam göndərərək xəbərin doğruluğunu öyrənmələrini tapşırır.
Xakan Sulunun öldürülməsindən sonra Türklər bir daha toparlana bilməzlər. Türk ellərini ərəblərdən təmizləmək ümidi birdən-birə yoxa çıxır. Əvvəla, Dixanlar adlanan yerli idarəçilər ərəblərə böyük vergilər verirlər. İslamı qəbul edən insanların böyük iqtisadi maraqları təmin edilir. Əvvəlki cizyələrlə müqayisədə tutulan vergi miqdarını azaltmaqla daha mülayim bir istismar siyasəti tətbiq olunur. Keçmişdə türklərin zorla islamlaşmasına xidmət edən ən vacib iki ad, ərəb komandanı Kuteybə və Hakan Sulu həlledici zərbə vurmağa hazırlaşarkən, özünü ərəblərə sataraq onlarla əməkdaşlıq edən xain Cuzcan bəydir. Kür Sul bəy də ərəblərin qorxulu röyalarına çevrilən Xakanı öz şəxsi maraqları naminə öldürməklə aradan qaldırması İslamın türk torpaqlarında daha rahat yayılmasına səbəb oldu.
Kür-Sulun ölümü və Türk ordularının dağılması
Əməvilərin sonuncu valisi Nasir ibn Seyyarın bir vali olaraq gəlişi ilə Cənubi Türküstanda ərəb qüvvələrində bir canlanma başladı. Nasir ərəb hökmranlığının yumşaq bir siyasətlə daha asan yayıla biləcəyini bilən güclü bir ordu quraraq Türk ərazilərinə yayıldı.
739-cu ildə ərəblər Səmərqənddə tam məskunlaşdılar. Ancaq Seyhun çayını keçməyə çalışsalar da, Kür-Sul komandanlığı altında türk ordusu tərəfindən dayandırılırdılar. Kür-Sul ordusundan qat-qat çox olsalar da, çaydan keçməyə cəsarət etmirdilər. Bu vaxt ərəblər üçün gözlənilməz bir hadisə baş verir. Ərəblərə hücum etməyi planlaşdıran və buna görə çayın ətrafını araşdıran Kür-Sul ərəb əsgərləri tərəfindən ələ keçirilir.
Nasır dərhal Kür-Sulu öldürür və bədənini Seyhun çayının kənarına asır ki, türklər onu görsünlər.
Bu mənzərə qısa müddətdə türklərə gözlənilən təsir bağışlayır və türk ordusu onsuz da üstün olan ərəblərə qarşı dağılır. Daşkənd və Fərqanə də təslim olur. Nasir daha yüngül siyasət yürütməklə ərəb hakimiyyətini yaymağı davam etdirir. Vətənini tərk edən türklərin geri qayıtması halında vergi borcları bağışlanır. Xalq arasından olan müsəlmanların, bəzi iqtisadi və sosial maraqlarını təmin etməklə İslamı qəbul etmələri təşviq olunur. İslamın tərəfdar tapması üçün, istər qorxu, istərsə də təşviq etməklə bütün zəruri tədbirlər görülür. Bu tədbirlər yavaş-yavaş olsa da nəticə verir. Türk torpaqlarındakı son Əməvi valisi Üməyyad Ərəb valisi Nasır ibni Seyyar, Türklərin İslamı qəbul etməsinə müvəffəq olur.
Bizi maraqlandıran tarix bura qədərdir. Bir müddətdən sonra Ərəb ölkəsində Üməyyə-Əməvi sülaləsinin hakimiyyəti başa çatır və Abbasilərin dövrü başlayır.
749-cu ildə Abbasilər Əməvi sülaləsini əzməyə başlayır. Ərəb torpaqlarında başlayan vətəndaş müharibəsi, əməvilərin xaricə yayılması lazım olan qüvvələrin bölünməsinə səbəb oldu. Abbasilərlə yanaşı islamlaşmış xalqlara daha ahəngdar, adət və ənənələrinə uyğun bir İslam tətbiq olunurdu. Əməvilərdən sonra İslamın ümumbəşəri bir din olduğu və İslamın daha geniş bir kütləyə yayılması üçün qayğı göstərildiyi tətbiq edilirdi. Bu şəkildə bir ərəb dini olaraq qurulan din daha universal bir görünüş qazanırdı. Bu vaxt ərəblər arasında qarşıdurmalar getdikcə şiddətlənirdi. Ərəblər arasındakı mübarizədə azad edilən qullar da müəyyən bir əhəmiyyət qazanmışdılar. Bu qarşıdurmalarda ərəb başçıları qullarını öz tərəflərinə çəkmək istəyirdilər. Ancaq bütün müsəlmanları bərabər görən İslam dünyagörüşündə qulların vəziyyəti qeyri-müəyyən idi. Qullar bərabərliyi proqnozlaşdıran İslam adı ilə ərəb üstünlüyünə qarşı çıxırdılar. Əlinin nəslindən olan və Peyğəmbərin əmisi olan Abbasın soyu Əməvilər tərəfindən hiylə və zor ilə alınan hakimiyyətin əsas sahibləri kimi görünmələri də bir sıra siyasi problemlərə səbəb olurdu. Bu vaxt, əzilən sinif və sinfi fərqliliklərin yaşadıqları çətinliklərin, bütün mənfi cəhətlərin səbəbkarının İslam deyil, Əməvi sülaləsinin olması irəli sürülürdü.
Ardı var
Alıntı: Selim Sarısoy
