ÖZLƏRİNİ QAFQAZDA ABORİGEN ELAN ETMİŞ GƏLMƏ ERMƏNİLƏRİN KÖÇÜRÜLMƏSİ HAQQINDA RUS POLKOVNİKİN ÇARA YAZDIĞI MƏKTUBDAN…
Zati-aliləri mənim vasitəmlə Adərbəycandan (Azərbaycan) ermənilərin köçürülməsi üçün hansı üsullardan istifadə edildiyini və onların indi bizim rayonlarımızda məskunlaşdırılmasını dəqiq öyrənməkdən yəqin ki, məmnun qaldınız.
Bildiyim kimi bu mövzuda həqiqət budur: Polk. L ….. özünü bu mühacirətin əsas stimulu hesab edirdi, bildiyiniz kimi o, bu haqda kifayət qədər açıq danışırdı, lakin əsassızdır, çünki ermənilərin onun haqqında heç bir təsəvvürü yox idi, yalnız Rusiyaya güvən hissi ilə və onun qanunları altında olmaq arzusuyla idarə olunurdular. Trakyat onlara bunu etmək üçün bütün hüquqlar vermişdi. Köçürmə zamanı aktiv olanr bunlar idi: Kn. Arqutinski, Qamazov və digər tabeliyində olan zabitlər artıq onların təsiri altında fəaliyyət göstərirdilər. Polk. L….. yalnız elanlar tərtib etməyi, başqa şeylərlə yanaşı, nizami erməni milisləri yaratmaq, hətta onları öz 268 dairəsinə daxil etmək barədə fikirləşirdi.
Yaxşı niyyətli olsa da, düşüncəsiz planlar və Qarabağın özü rəisləri olan və çoxdan mövcud olan bir ərazi idi və belə şeylərə icazə verilməzdilər. Arqutinskinin bir neçə dəfə ona davranışının, həddən artıq lovğalığının, qeyri-ciddi və faydasız olduğunu söylədi. Polkovnikin bütün digər işləri də belə idi və onlar haqqında danışmağa dəyməz. Sadəcə onu əlavə etmək lazımdır ki, o, boş adamdır, amma əxlaqsız deyil, dövlətin pulunu gizlətmək, qəsdən zərər vermək iqtidarında deyil.
Urmiyadan olanlara nağd pul paylanarkən çoxlu iğtişaşlar oldu, lakin sui-istifadə halları yox idi; pul kasıblara deyil, varlılara verilmişdi. Bu, bu olduğumuz vilayətin qoşunlarımız tərəfindən tərk edilməsinin tələsikliyi ilə əlaqədar idi. Tələsiklik, seçim etməyə imkan vermədi və buna görə də pul pis paylandığı üçün az faydalı oldu. Ancaq bu, mənə məlum olan yeganə haldır.
Köçürülmə zamanı belə idi, lakin onlar yeni yerlərimizə yerləşdiriləndə hər şey mənasız, səhlənkarlıq və bağışlanmaz şəkildə edildi. Onları idarə etmək üçün heç nə bilməyən və daha çox qınamağa layiq olan bir komitə yaradıldı. Bu vəziyyətdə necə hərəkət etmək barədə ən dəqiq və ətraflı təlimatlara sahib olmaq lazım idi:
1) Ermənilər daha çox müsəlman mülkədarlarının torpaqlarında məskunlaşdırıldılar. Buna isə yalnız yayda icazə verilə bilərdi. Ev sahibləri, müsəlmanlar, əksər hallarda köçəri düşərgələrində idilər və yeni gələn əcnəbilərlə ünsiyyət qurmaq şansları az idi.
2) Məskunlaşanların dayanıqlı məskunlaşması üçün meşə qırılmayıb və başqa yer də ayrılmayıb. Bütün bunlar vaxtında edilməmişdi. Bu il üçün səhvi düzəltmək çox gecdir. Köçkünlərin özləri də sıxdırlar və hər zaman narazılıqla gileylənən müsəlmanları sıxışdırırdılar. Məlumdur ki, ümumən bütün yerli sakinlər çətin vəziyyətdə olan köçkünlər hesab edilməlidir, çünki onların hamısı müharibə vaxtı Sərdar tərəfindən qovulmuşdu və ən acınacaqlı vəziyyətdə idilər.
3) Pul dövlət müavinəti heç bir məna kəsb etmədən paylanmışdı: bir rubl, iki rubl, sanki dilənçilərə paylayırdılar, doğru məlumat olmadan, neçə rubla ehtiyac var, kimə nə lazımdır. Bir anda buraxılan 25 rubl, fraksiyalarda buraxılan eyni məbləğdən on qat daha vacib idi.
Heç bir ümumi tədbir qəbul edilməmişdi, məsələn: bütün cəmiyyətin saxlanması üçün çörək alınması, həmçinin növbəti il üçün əkin yeri və s.
Köçürmə komitəsinin acınacaqlı əməllərinə, onu da haqlı olaraq əlavə etməliyəm ki, orda ümumiyyətlə orada qabiliyyəti olan insanlar otursaydı, onlar çox çətinlik çəkərdilər. Regional Şurada hələ də Arazdan o tərəfdəki torpaqların və kəndlərin səthi inventarları belə aparılmayıb. Arazın bu tərəfindəki rayonlarda yaşayanların sayı hələ də məlum deyil. Adlar haqqında deyiləcək bir şey yoxdur: heç kim kimin nəyə sahib olduğunu bilmir.
Beləliklə, komitənin istifadə etməli olduğu lazımi məlumatları əldə etmək üçün heç bir yeri yox idi. Yerli regional rəis cavab verir ki, o, çoxlu sayda yeni gələn erməniləri Arazdan kənara köçürmək istəyirdi, lakin onlar ilk dəfə müvəqqəti yerləşdirildikləri və sizin razılığınızı aldıqları yerlərdə qalmaq istəyirdilər. Polkovnik-leytenant kn. Arqutinski bu tədbirin həyata keçirilməsinin mümkünlüyündən ümidini kəsmirdi. Bu məmur çalışqanlığı və dürüstlüyü ilə yuxarıların tam etimadına layiqdir.
30 min rubl və köçkünlər üçün müavinət kimi yeni təyin olunmuş 2000 chervonets artıq daha aydın şəkildə istifadə olunacaq. Əgər eyni mövzunu ən qısa müddətdə iki dəfə daha sərbəst buraxılmağa qərar versəydilər, yuxarıda adı çəkilən mühacirlərin rifahını tamamilə gücləndirərdilər. Zəhmət olmasa, yalnız yardıma ehtiyacı olanların sayını nəzərə alın ki, onlar vergiləri ödəyəcəklər. Rusiyada eyni sayda şəxsin orta hesablamasını və bütün məbləği müqayisə edin, çünki bu, sizə nəinki mülayim, hətta gətirməli olduğu fayda ilə müqayisədə əhəmiyyətsiz görünəcəkdir.
Belə olduğu halda bu nöqteyi-nəzər sizin tərəfinizdən təsdiqlənəcəkmi?