Anadolunun bilinən ən qədim adı Xatti Ölkəsidir və bu ad eramızdan əvvəl 630-cu ilə qədər davam etmişdir. Xattilərin özlərini necə adlandırdıqları məlum deyil. Bu ad onlara akkadlar tərəfindən verilmiş addır.
Hetitlər isə Xattilərin davamı olan bir sivilizasiyadır. Xatti yer adları, şəxs adları və əfsanələrə də Xet mədəniyyətində rast gəlinir.
Buradan da başa düşüldüyü kimi, Xet mədəniyyəti Xatti mədəniyyətinin birbaşa davamçısıdır. Ancaq bu mədəniyyətə aid ilk yazılı sənədlər eramızdan əvvəl 1700-cü ilə aiddir.
Mətn yazıları bu müddətdən sonra istifadə olunmağa başladı.
Xatti-Hitit sivilizasiyasının yazı mədəniyyətinin digər türklərdən əvvəlki xalqlara nisbətən daha gec meydana gəlməsinin səbəbi, onların Anadoluya təxminən 10 min il əvvəl gəlmələri və ilk dövrlərdə formalaşan türk öncəsi yazı mədəniyyətindən təsirlənməmələridir. Orta Asiya ya çox gec təsirləndi. Ancaq bu insanlar sonrakı dövrdə öz şəkil yazılarını inkişaf etdirdilər.
Hattilərin hakim qəbiləsinin özlərini «Nesi» adlandırdıqlarına görə bəzi avropalı tarixçilər eramızdan əvvəl 1700-cü ildən sonra dövlət idarəçiliyini əllərində saxlayan insanları Hetit adlandırırlar və heç bir linqvistik təmələ oturtmadan hetlərin Hattilərdən ayrı bir Hind-Avropa xalqı olduqları iddia edilir.
İddia bununla bitmir. Bu “Hind-Avropa üstün xalqı” olan Hetitlər Anadoluya gələn kimi minillik mədəniyyətə sahib olan Xattilərin ağasına çevrilərək onları idarə etməyə başladılar.
Lakin bu dilin “Nesi” adına əsaslanan və Het dilini inandırıcı linqvistik əsasa oturtmadan “Hind-Avropa” dili olduğunu iddia etmək inandırıcı deyil.
Şumer dilindəki “nəşə” sözü mənasını verir və bu söz hitit dilindəki “nesi” sözü ilə fonetik oxşarlığa malikdir. İbtidai hindlilər ilk dəfə eramızdan əvvəl 1700-cü ildə Anadoluya gəlməyə başlamış və şərqə doğru köçlərini davam etdirmişlər. Çətin ki, bu köçəri, ovçu-toplayıcı hind xalqı Anadoluya gələn kimi yüksək sivilizasiya qura bilsinlər və bunu heç bir arxeoloji və ya dil tapıntısı ilə sübut etmək mümkün deyil.
Mənaları məhdud sayda olan het sözlərinin heç biri heç bir «Hind-Avropa» dili ilə uyğun gəlmir. Məsələn, latın və ya yunan dillərinə uyğun gəldiyini iddia etdikləri alpa (yalva/yalav), epp (almaq/qapmaq), lukkai (yaxmaq), mekiş (böyük), newa (yeni), parn; Pir (ev), wiana (şərab) kimi sözlər əslində türk mənşəlidir və bu sözlər etrusk/pelask dilindən latın və ya yunan dillərinə keçib.
Digər tərəfdən, Xattilərdə annaş-ana, asşu-yahşi (yaxşı), attaş-ata, gurta-yurt, hab-qab, xas-düz, hilan-alan, huiş-yaşa, pahhaş-baxış, teşha-düş ( yuxu) , vali-ulu, wawa-buğa kimi sözlərin məna və fonetik baxımdan türk dili ilə üst-üstə düşməsi bu dilin ön türkcə bir dil olduğunu sübut edir.
Bundan əlavə, Qərb dilçilərinin bu dilin “hind-Avropa” dili olması barədə iddialarının, hitit dillərində çörək mənasını verən “ninda” və su mənasını verən “vatar” sözləri əsasında səsləndirilməsinin elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çörək şumer dilində «ninda» deməkdir və o, «nan» kimi bugünkü Orta Asiya türk dillərinə çevrilmişdir. Fars dilinə türkcədən dəyişmədən “nan” kimi keçmişdir.
“Watar” sözünün ingiliscə “water” sözü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Samoyed və Mansi «vit», macarca «viz», fin «vesi» də su deməkdir; yəni german və slavyan dillərində “su” mənasını verən su, vasser, voda sözləri fin-oğur dillərindəndir. Üstəlik, digər «hind-Avropa» dillərində də çörək və suya müxtəlif adlar verilmişdir.
GERÇEK TÜRK TARİXİ / Türk Dili və Tarixi Tezisləri
Arif Cengiz ERMAN
P.S. Azərbaycanın tanınmış alimi İlhami Cəfərsoy bu barədə yazır: «Bizim telekanallarda tez-tez Ermənistanın Kitayk mahalı sözləri səslənir. Qədim mənbələrdə o mahalın adı Kotayk yox, Xətay və Kitay formalarında yazıya alınmışdır. Xətay və ya Kitay Suriya ilə Türkiyə arasında yaşayan xalqın adıdır. Avropa və rus tarixçiləri diqqəti yayındırmaq məqsədilə onları Xatti adlandırırlar. Xattilər xettlərdən fərqli olaraq iltisaqi dilli idilər. Şumer dilinə yaxın olan bir dildə danışırdılar. Urartu çarı Uruz yazır ki, mən Erlərin ölkəsinə Xatay və Çupan ölkələrindən 6 min 600 döyüşçü köçürüb gətirdim. Ermənilər erlərin ölkəsinin adını İrebuni oxuyurlar. Xətayların ölkəsini əvvəlcə Xtay, sonra Ktay, daha sonra Kotayk adlandırdılar. Biz onların uydurmalarına uyaraq Kitay mahalına Kotayk deyirik. Kitay və ya Xətay Ön Asiyanın çox qədim türk xalqlarıdır. Onların tarixi vətəni indi Türkiyə ərazisindədir və Hatay adlanır. Çünki müasir türk ədəbi dilində «x» səsi yoxdur».
