1. Türk Dövlətlərində qadının mövqeyi
Orta Asiya türk dövlətlərinin hamısında (skiflər, hunlar, göktürklər, uyğurlar) qadınların mühüm hüquq və səlahiyyətləri vardır.
Məsələn, skiflərdə belə bir ənənə var idi ki, hər bir qadın skif kişiləri kimi döyüşçü və əsgər kimi yetişdirilməlidir.
Buna görə də skif köçəri qadınları hər müharibədə kişiləri ilə bərabər vuruşurdular. Türk dövlətlərindəki türk qadınları belə fəaliyyətləri böyük ləyaqət və ləyaqətlə həyata keçirirdilər.
Əslində, onlar elə fəaliyyətlərdə o qədər böyük səlahiyyətlərlə hərəkət edirdilər ki, məsələn, Metenin qızı Böyük Hun İmperiyası adından Çinlə ilk sülh müqaviləsini imzalamışdı.
2. Qadınlarsız heç bir iş görülməzdi
Hunlar dövründən qadın-kişi ayrı-seçkiliyi olmadığından, qadın kişilərin tamamlayıcısı kimi qəbul edildiyindən qadınsız heç bir iş görülə bilməzdi.
Əslində, xaqanın əmrləri yalnız “Hakan əmr edir” ifadəsi ilə başlasaydı, etibarlı sayılmazdı.
Xarici dövlətlərin səfirləri təkcə xaqanın hüzuruna gəlmirdilər. Elçilərin qəbulu zamanı xatun xaqanın yanında olmalı idi. Bəzən qadınlar səfirləri tək qəbul edirdilər. Misal üçün, Avropa Hun ölkəsinə gələn səfirlər Atillanın arvadı Arığ-Han tərəfindən qəbul edilir və dövlət işləri müzakirə olunurdu. Qəbul mərasimlərində,
qəbul və ziyafətlərdə xatun xaqanın solunda otururdu.
Siyasi və inzibati məsələlərlə bağlı müzakirələrə qulaq asar, fikrini bildirər, hətta müharibə məclislərində iştirak edərdi.
Bu vəziyyəti Gökalp “Qədim tayfalardan heç bir tayfa türklər qədər qadın cinsinə haqq və hörmət qoymamışdır” kimi izah edilə bilər.
3. Türk Mifologiyasında Qadın
Türk mifologiyasında qadın çox yüksək mövqedə təsvir edilmişdir.
“Yaradılış dastanına” görə, qadın kainatın yaranmasına səbəb olan ilham mənbəyi kimi görülürdü. Türk dastanlarında isə qadın ilahi varlıqdır. Beş duyğu orqanı ilə ona çatmaq, toxunmaq, iyləmək, bir sözlə, onu dərk etmək mümkün deyil.
Yaradılış dastanında Ülgenə (Tanrı) insanları və dünyanı yaratmaq ideyasını və ilhamını verən «Ağ Ana» adlı qadındır.
Oğuz Kağanın birinci arvadı səmadan qaranlığı yarıb keçən mavi işıqdan, ikinci arvadı isə müqəddəs ağacdan doğulmuş fövqəlbəşər bir varlıq idi.
Türk mifologiyasındakı tanrıçalardan bəziləri aşağıdakılardır:
Ağ Ana: Sonsuz sulardan Ülgenə gələrək “Yaratmaq” əmrini verən tanrıçadır.
Umay Ana: Uşaqları və heyvanları qoruyan ilahə.
Ayısıt: gözəllik ilahəsi. Uşaqlara ruhlarını verir.
Kübey xatun: Doğum ilahəsi.
Asena: Rəhbərlik edən, rəhbərlik edən ilahə.
Ötükən: Dövləti qoruyan və hökmranlığı təmin edən ilahə.
4. Göktürklərdə və Uyğurlarda qadınlar
Göktürklər və uyğurlar arasında xanın arvadı olan xatun əri ilə birlikdə dövlət işlərində söz sahibi idi. Sərəncamlar təkcə xaqan adından deyil, xaqan və xatun adından birgə imzalanırdı. Orxon kitabələrində dövlət işini bilən katunların (xatunların) adı çəkilir.
Xanın arvadı olan Xatun da xaqan kimi adətə uyğun bu kabinetdə oturur və xaqanla birlikdə ölkəni idarə edirdi.
Orxon kitabələrində “Xakan və Xatun Buyruğu” sözləri ilə başlayan ifadələrə rast gəlinir. Bu sözlər İslamdan əvvəlki türk dövlətlərində qadınların idarəçilikdə söz sahibi olduğunu göstərir.
Kutluk dövlətinin hökmdarları Bilgə Kağan və Kültiginin adına ucaldılan abidələrdə qadının xalqdan fərqli olduğu ifadə edilir. «Yuxarıda Türk Tanrısı türkün mübarək ölkəsini belə tənzimləmişdir.
Atam İlteriş Kağan və anam İlbilgə Xatunu (Tanrı) xalqın içindən alınıb ucaldılıb ki, türk milləti məhv olmasın, millət olsun.” Bu ifadələr Orta Asiya türklərində qadınların siyasi və ictimai mövqeyinin göstəricisidir.
Bir faktı da əlavə etmək istərdim. Səlcuqlu hakimiyyəti dövründə türk gələnəklərinə qarşı mübarizə aparan Nizamülmülkün pis əməllərindən şübhələnən Türkan Xatun türk bilgini Hasan Sabbahı saraya dəvət edir. Tarixin istehzasına baxın ki, bu gün Türk gələnəyini qorumaq üçün türk düşməni fars Nizamülmülkə qarşı mübarizəyə qalxan türkə — xaşxaşi, terrorçu, ərəb, fars və s. kimi adlar verənlər, nədənsə məsələnin əsil mahiyyətindən yan keçirlər. Hasan Sabbahın sənədlərini oğurlayaraq Nizamülmülk onu Sultanın gözündən salır və üstəlik sarayda xatunların söz sahibliyinə son verən bir fərman imzalatdırmağa nail olaraq, Türkan xatunun hakimiyyətdəki mövqeyini məhdudlaşdırır (X. Ədəboğlu).
5. Dövlət və Ordu Başçıları olmuş Qadınlar
Zaman-zaman qadınlar arasında dövlət siyasətinə istiqamət verənlər də olub. Misal üçün, Sabar (Sibir) xanı Balak xan vəfat etdikdən sonra onun yerinə arvadı Boarık Xatun keçdi.
İLK OĞUZLARDA EVLİLİK ƏNƏNƏSİ
İslamdan əvvəlki oğuz tayfalarında qohum nikahı yox idi.
İndiki oğuz, yəni öz aramızda qohum evliliyi ərəb mədəniyyətindən bizə gəlib çatmışdır. Bir millətin seçdiyi din o millətə hər cəhətdən təsir edir. İslamdan əvvəlki oğuz tayfaları belə evlənirdilər.
Avşar tayfasının (a) oymağından, (b) obasından (c) qrupundan olan və evlənmə vaxtı çatan bir gənc əvvəlcə dəstə (bəyi), sonra isə oba (bəyi) və qəbilə başçısı icazə alırdı. Məsələn, başqa oğuz boylarında ərə getmə yaşına çatmış qızlara yönləndirilən bu Avşar oğlan Kayı tayfasının bir tayfasına çatar və orada özünə qız seçərdi. Əgər seçdiyi qızın şərtlərini qəbul etsəydi, evlilik olar və toy edilərdi.
İslamdan əvvəlki Oğuzlarda uşaq yaşda və evlənənlərin razılığı olmadan nikah yox idi. Yəni, hətta qırx yaşlı kişinin on beş yaşlı qıza can atması haram sayılırdı.
Üstəlik, Oğuzlar törə ilə hərəkət edirdi. İslamdan əvvəlki oğuzlarda gəlinə görə başlıq pulu yox idi və qız tərəfi cehiz hazırlayırdılar.
O dövrə uyğun olan kilim, çadır kimi əşyalar qızın cehizi sayılırdı.
Yuvanı dişi quş qurur deyimi də bununla bağlıdır. Oğuz qızları özlərini Şahin kimi görüb hansı qayada yuva quracaqlarına qərar verərdilər.
İslamdan əvvəlki oğuzlarda olan bu evlilik ənənəsi Azərbaycanda, Türkmənistanda indi də davam edir. Türkmənistanda bu gün də qohum evliliyi yoxdur.
Digər tərəfdən, Azərbaycanda qız tərəfi cehiz verir, oğlan tərəfi isə cehiz vermir.
İstifadə olunan mənbələr: Osman Karatay «İlk Oğuzlar», İşılay Çengiz -Fb, Xaqani Ədəboğlu «Türkçülükdə Səlcuqlu xəstəliyi»
Hazırladı: N. Məmmədli