MÜASİR CƏMİYYƏTDƏ AİLƏ və ŞAGİRD-MƏKTƏB-VALİDEYN MÜNASİBƏTLƏRİNİN PRİNSİPLƏRİ

Kərim Novruzov
 Ağdam rayon 95 saylı köćkůn tam orta məktəbinin tarix můəllimi

«Bəli, ailədən sonra tərbiyə məktəbdə davam edir. Uşağın tanış olduğu ikinci vacib və əhəmiyyətli ictimai mühit məktəbdir. Müəllimlər və sinif yoldaşları onun ailə üzvülərindən sonra ən çox ünsiyyətdə olduqları şəxslərdir.» «Müəllim –şagird münasibətlərinin düzgün qurulması çox vacib amildir. Müəllim hər bir halda örnək olmalıdır.O şəxsiyyət formalaşdırır.Vətənə vətəndaş, cəmiyyətə layiqli övlad yetişdirir. Özü ən ali keyfiyyətlərə, yüksək mənəvi dəyərlərə, pedaqoji mədəniyyətə, etikaya, ən gözəl insani xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. O qarşısındakı şagirdə individual, şəxsiyyət kimi yanaşmalı, onun arzularını, istəklərini nəzərə almalıdır.Əks halda nəinki düzgün tərbiyədən söhbət gedə bilməz, hətta yanlış yönləndirmələrə belə zəmin yaranar» «Elə dəyərlər var ki, onlar yalnız məktəbdə aşılanır. Bunu müəllimlər unutmamalıdır.Bu dəyərlər sırasında vətənə sevgi, insanlara hörmət, sosial ünsiyyət bacarığı, başqa fikirlərə, əqidələrə tolerant yanaşma və s. əsas yer tutur. Uşaqlarda dünyagörüşünün formalaşmasında da məktəb böyük rol oynayır. Məktəb şagirdlərə böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmağı öyrətməlidir. Məktəb şagirdlərə özünü kəşf etməyi, dəyərləndirməyi, potensiallarını aşkara çixartmağı və enerjilərindən , bacarıqlarından düzgün istifadə etməyi təlqin etməli, onlara yol göstərməlidir. » «Şagirdə verilən bilik və bacarığın gələcəkdə səriştəyə çevrilməsi üçün bünövrə qurulmalıdır. Eyni zamanda şagirdlərdə vətənpərvərlik hissinin ən çox məktəbdə formalaşdırıldığı hər zaman diqqətə alınmalıdır. Məktəbin tərbiyədə rolu və əhəmiyyəti böyükdür.» «Burda işbirliyi də diqqətdə saxlanılmalı amildir. Müəllimlərlə valideynlər həmrəy olmağı bacarmalı, müəllimlər şagirdlərinin ailə mühitinə, valideynlər isə məkəb atmosferinə yaxından bələd olmalıdırlar.Onlar öz fikirlərini və mülahizələrini uzlaşdırmağı və bir birinə təsir göstərməyi bacarmalıdırlar. Bu həmrəylik uşaqlarda inamı artırır, öz nöqsanlarını daha tez dərk etmələrinə və səhvlərini möhkəmlənib ,vərdişə çevrilmədən vaxtında aradan qaldırmaqlarına şərait yaradır.»
«Valideynlər övladlarına nümunə olmalıdırlar.»

     «Bəli, unutmaq olmaz ki, mənəvi dəyərlər uşaqlara irsən ötürülmür. Bu dəyərlər ictimai mühitdə formalaşır. İctimai mühit isə tez-tez dəyişir. Uşagın ilk tanış olub , qavradığı mühit ailədir. Məktəb yaşına qədər ailədə formalaşan uşaq ünsiyyətdə olduğu insanların, yəni, ana-atanın onlara aşıladığı nə varsa onu qavrayır, onu əks etdirir.»  «Bu bir həqiqətdir ki, tərbiyə işində əsas məsuliyyət, ağırlıq ailənin üzərinə düşür. Odur ki, yaxşı ailə tərbiyəsi görənlər və valideyninin üzünü ağ edənlər üçün həmişə «necə ağıllı, ədəbli, əməksevər uşaqdır» ifadələrini işlədirlər. Belə gənclər də mənəvi cəhətdən sağlam, mədəni, səmimi və uzaqgörən olurlar. Ona görə də müasir gəncləri şüurlu, dərrakəsi dərin, dünyagörüşü geniş görmək istəyiriksə, ailə tərbiyəsi məsələsini ön plana çəkməli və bu məsələyə ciddi yanaşmalıyıq. Valideynlər tərbiyə işini elə məqsədyönlü qurmalıdırlar ki, övladlarının əxlaqi dəyərlərinə elə zərgər dəqiqliyi ilə fikir verməlidirlər ki, sonda onlara qazandırdıqları üçün peşmanlıq hissi yaşamasınlar. Onlar öz övladlarını elmli, mədəniyyətli, peşəkar olmaları üçün hələ kiçik yaş dövrlərindən hər bir hərəkətlərinə, nitqlərinə, davranışlarına, dostluq etdiyi adamların xarakterinə fikir verməlidirlər.»  «Ata-ana arasındakı qarşılıqlı hörmət, ailə üzvləri ilə davranış qaydaları istər-istəməz uşaqların tərbiyəsində özünü büruzə verir. Valideyn övladını öz ailəsinə, vətəninə, el-obasına layiqli övlad kimi görmək, geniş dünyagörüşə malik vətəndaş kimi böyütmək istəyirsə, ona dinimizin, milli adət-ənənələrimizin çərçivəsində yol göstərməli, yaxşı kitabların siyahısını, tarixi filmlərin baxılma vaxtını bildirməlidir. Hər şeydən əvvəl, azərbaycançılıq ideyasını aşılamalıdır. Valideynlər əməksevərliyin, vətənpərvərliyin ata-anaya, müəllimə, torpağa sevginin sirlərini səbr və təmkinlə, zərrə-zərrə övladlarına çatdırmalıdırlar.

   Təcrübə sübut etmişdir ki, məktəb həyatının gənc nəslə verdiyi dəyərlərin çeşidini heç bir həyat verə bilməz. Əgər ata-ananın tərbiyə prosesində nə qədər böyük rolu varsa, gənclərin formalaşıb cəmiyyət içərisində yer almasında müəllim bir o qədər əmək sərf edir. Ona görə də ən böyük dahilər belə qazandıqları hər nailiyyətə görə müəllimlərinə minnətdar olduqlarını bildiriblər. Təlim-tərbiyə insan psixologiyasını formalaşdıran mühüm amil olduğundan onu düzgün yönəltmək lazımdır. Axı uşaqların baxışları, qavrayışı, nitqi, ailə tərbiyəsi və mədəniyyəti eyni deyil. Ona görə də tərbiyə işi hər bir müəllimdən pedaqoji ustalıq tələb edir. Pedaqoqlar uşaq psixologiyasını onların baxışlarından oxumalı, ailə həyatları, məişətləri ilə yaxından tanış olmalıdırlar. Müasir dövrün tələbləri müəllimlərin üzərinə ciddi vəzifələr qoyur.»  «İctimaiyyət özü bir ailədir, yəni ailənin böyüdülmüş formasıdır. Deməli, ailəsini sevənlər cəmiyyətini də, vətənini də, xalqını da sevir. Bu, danılmaz bir həqiqətdir. Tarix sübut etmişdir ki, ictimaiyyət hər bir kəsin haqqını özünə çatdırır. Odur ki, müasir gəncliyin ürəyi vətən üçün döyünməlidir. Biz uzaq və yaxın keçmişimizə nəzər salsaq, o dövrün gənclərinin müasir gəncliyə həqiqətən örnək olacağına qətiyyətlə inanarıq. Vətənimizin hər qarışında uyuyan şəhidlərimiz Azərbaycan ailələrində tərbiyə alıb, Azərbaycan məktəblərində haqqı nahaqdan seçməyi öyrəniblər. Biz müasir dövrün gəncləri onlardan nümunə götürüb vətənin bizə oğul deməsi üçün, vətən əmr etsə şəhidliyi bacarmaq üçün hazır olmağı dərk etməliyik. Müasir dövrün gəncləri bilməlidir ki, onlar azad, müstəqil, demokratik bir ölkənin gəncləridir. Bu gənclər onu da yaddan çıxarmamalıdır ki, azadlıq və demokratiyanı əldə etmək nə qədər çətin olsa da, onu qoruyub gələcək nəsillərə çatdırmaq qat-qat ondan çətindir.»  «Ailə və ailə dəyərləri bir uşaqda istilik, rahatlıq, anlayış, hörmət, sevgi ilə əlaqələndirilməlidir. Könül rahatlığı və əxlaqi sakitlik çox vaxt yetkinləri düşüncəyə aparır. Üstəlik, özləri ilə deyil, yaşıdları ilə düşünürlər. Yoldaşlar arasında ailə münasibətlərinin dəyərləri barədə ətrafdakı söhbətlər bir daha valideynlər ilə münasibətlərini düşünməyə əsas verir. Yeniyetməlik çox çətindir. Gənclik maksimalizmi, kimdənsə və ya nədənsə qorxmağın olmaması valideynləri çaxnaşmaya sövq edir. İsterikaya girə bilməzsiniz, buna görə vəziyyət və uşağın özünə qarşı münasibəti dəyişdirilə bilməz. Özünüz üzərində işləyərkən səhvləriniz uşağa öz valideynlərinə biganə olmadığını görməyinizə imkan verəcəkdir. Anladığınızı söyləmək anlamaq demək deyil. Uşağın ailədəki böyüklərə necə təslim olacağını bilməsi çox vacibdir. Və bu, hətta yaş məsələsi deyil, insani münasibət və hələ də valideynləri ilə mübahisə etmək üçün kifayət qədər təcrübəsi olmadığını başa düşməkdir. Bir ailə yalnız böyüklər və uşaqlar bir-birlərini dinləməyi və dinləməyi bildikdə ola bilər. Bir uşaqla ünsiyyət qurarkən, valideynlər inkar üsulunu istisna etməlidirlər.Bunu bir insana gələcəkdə etməyinizə ehtiyacınız olub olmadığını aydınlaşdırmağın bir çox başqa yolu var. Tətbiqi məişət zorakılığı, yetkinlərin təcavüzünə və laqeydliyinə səbəb olur. Bu cür ailələrdə uşaqlar təkbaşına böyüyürlər, bəlkə də valideynlər heç vaxt onlarla ailə dəyərləri barədə bir söhbətə başlamazlar. Belə bir ailənin birləşdirilməsi ehtimalı azdır.»

Hesab edirəm ki,klassik milli dəyərlərə əsaslanan tůrk-islam ailə modelinə qarşı heç vaxt můasir avropa cəmiyyətini adekvat tutmamalıyıq.Elmi,texnikinailiyyətlər,multikulturalizm kimi qlobal baxışların əxs edilməsi ilə yanaşı təbliğatın apara biləcəyimiz etik, estetik və mənəvi milli dəyərlərimiz var ki,muasir důnyanın xůsusən avropa gəncliyinin buna böyůk ehtiyacı var.  Heç bir yenilik əxlaqi-mənəvi dəyərlərdən ůstůn ola bilməz! Můasir sivil cəmiyyətlərin heç birində evladın valideyn qarşısında dərk etdiyi borc Azərbaycan ailəsində olduğu qədər gůclů deyil !  Müasir cəmiyyət hər şeyə tələsir. Yeniyetmələr daha sürətli böyümək, işə getmək və məqsədlərinə çatmağa başlamaq istəyirlər. Ancaq həyatda həmişə əvvəlcə nəzərdə tutulduğu kimi olmur. Bir plana uyğun yaşamaq niyə bu qədər çətindir? Çünki bu, sərt intizam tələb edir. Həyatdakı münasibətlərindən sonra gənclər fərqli bir fikri unudurlar və bununla da başqalarına hörmət etməyi dayandırırlar. Ətrafdakı cəmiyyətin hərəkətlərinə və fikirlərinə qarşı mənfur münasibət, insanın fikirlərinin boş olmasına gətirib çıxarır. Heç kim ona fikir vermir, heç kim onu ​​dinləmir. Və bu çox qorxuncdur. Ailə dəyərləri olmayan gənclər cəmiyyətdə son dərəcə narahat hiss edəcəklər.  Böyük və ya problemli ailələrdən olan uşaqlarda ailə dəyərlərinin formalaşması praktik olaraq baş vermir. Belə vəziyyətlərdə şəxsiyyətin formalaşması barədə narahat olmalısınız. Ancaq bildiyiniz kimi biri digəri olmadan mövcud ola bilməz. Belə vəziyyətlərdə ixtisaslı mütəxəssislər, psixoloqlar və müəllimlər köməyə gəlir. Çox vaxt, imkansız ailələrin uşaqları məktəbdə çox vaxt keçirməyə çalışırlar. Orada maraqlanırlar, müxtəlif yaşdakı uşaqlar ilə ünsiyyət qurma imkanı var.  Müəllimlərin tövsiyələrini dinləsəniz, məktəbdə çox şey başa düşə bilərsiniz. Ailələrinin dəyərlərinin olub olmadığını öyrənmək məqsədi ilə həyata keçirilən tədbirlər, uşaqların bu dəyərləri tapmasına və valideynlərinə çatdırmağa çalışmalarına səbəb olur.  Xülasə edərək deyə bilərik ki, uşaq təhsil müəssisələri uşaq və yeniyetmələrin həyatında mühüm rol oynayır. Şəxsiyyət, ailə və sosial dəyərlərin formalaşması prosesində uşaq narahat hiss etməməlidir. Və valideynlərin uşağa məlumatları təkbaşına çatdırmaq qabiliyyəti və ya istəyi yoxdursa, mütəxəssislər bunu onlar üçün edəcəklər. Müəllimlərin əsas məqsədi yalnız ailə və sosial dəyərləri öyrətmək deyil, həm də bu anlayışları müqayisə etmək imkanı yaratmaqdır. «Bunun üçün müəllim heyəti valideynlərin evdə hansı uşaqla söhbət etdiyini və ailə dəyərlərinin formalaşdığını və məktəbin divarları içərisində kimlərlə çalışacağını anlamaları üçün lazımdır. Bu qurumdan heç bir uşaq yetkinlik yaşına hazırlıqsız getməməlidir. Məktəb bu məsələlərə böyük diqqət ayırır. Valideynlər və uşaqlar ilə söhbətlər sinif saatında baş verir. Müəllim, uşaqlarla və valideynlərlə ünsiyyət quraraq, hər iki tərəfin reaksiyasına baxır. Çox şey valideynlərin tərif və ya istismara necə reaksiya verməsindən asılıdır. Ən adi riyaziyyat müəllimi belə çox yaxşı bir psixoloqdur. Müəyyən bir ailədə hansı əlaqələrin olduğunu gözlə görüb anlaya bilər. Mövcud əlaqələrə əsaslanaraq, bu uşaqla əlavə işləmək lazım olub olmadığını anlayacaq. Bütün məktəblər, məzun olduqda şagirdlərinin yetkinliyə hazır olmasını təmin etməkdə maraqlıdır və ailə və sosial dəyərləri anlamadan bu mümkün deyil.»

  «Qeyd edək ki, ailə dəyərləri, reproduktiv sağlamlıq və ailə planlaşdırılması ilə bağlı mövzuların ümumi təhsil üzrə müvafiq dərsliklərə daxil edilməsi keçən il Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı «Azərbaycan Respublikasında məişət zorakılığı ilə mübarizəyə dair 2020–2023-cü illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nda da əks olunub. Əsas məqsəd ölkədə məişət zorakılığının qarşısının alınması üzrə tədbirlərin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, ailələrin möhkəmləndirilməsi naminə onların vaxtında və hərtərəfli yardımla təmin edilməsi, məişət zorakılığı ilə mübarizə sahəsində normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi və səmərəliliyinin artırılmasından ibarət olan sənədin icrası təhsil və səhiyyə nazirliklərinə tapşırılıb.»  «Dərsliklərin məzmununda bu istiqamətdə dəyişikliyin ola biləcəyi təhsil ekspertləri tərəfindən birmənalı qarşılanır. Sadəcə, bu istiqamətdə irəliyə doğru addım hiss olunmur. Məsələn, «Azərbaycanda təhsilin məzmununda kifayət qədər dəyərlərə, ailə dəyərlərinə yer ayrılmasına baxmayaraq, hazırda strateji sənəd olan dövlət standartları sənədində artıq bu, daha geniş yer tutacaq və növbəti mərhələdə bu sənəd əsasında proqramlar yenilənəcək və yeni dərsliklər hazırlanacaq” deyə qeyd edilsə də, əməli bir addım atılmayıb. Ekspertlər hesab edir ki, daha çox ailə dəyərləri, ailə bərabərliyinə söykənmək, uşaqların insan kimi, şəxsiyyət, humanist bir vətəndaş kimi yetişdirilməsi üçün məktəblərin üzərinə böyük vəzifə düşür. Bu baxımdan, dərsliklərdə milli-mənəvi dəyələrə söykənən mövzu və mətnlərə daha çox diqqətin yetirilməsi vacibdir.»

  «Təhsil eksperti Kamran Əsədovun fikrincə, gələcəyimizin savadlı kadrlarının yetişdirilməsində mühüm faktor rolunu oynayan məsələ ailə — məktəb əməkdaşlığıdır: «Heç şübhəsiz ki, valideynlər uşaqların təhsilində müəllimlərin birbaşa tərəfdaşı kimi çıxış etməlidirlər. Və təbii haldır ki, ilkin olaraq öz ailəsi tərəfindən üzərində xüsusi diqqət və nəzarət görən şagird, ən azından bu öhdəliyi hiss edir və onu doğrultmaq üçün təhsilində uğur qazanmağa çalışar. Təəssüf ki, valideynlər bəzən bütün məsuliyyəti məktəb üzərinə atmaqla özlərini «sığortalanmış” hiss edirlər. Nəticədə genetik və ya fərdi istedad kimi istisna halları çıxmaqla, bu cür diqqət və nəzarətdən kənar qalan şagirdlərin təhsilində geriləmə müşahidə olunur. Necə deyərlər, «bağa baxarsan bağ olar, baxmazsan dağ”. Ekspert aparılan beynəlxalq araşdırmalara əsasən qeyd edir ki, şagirdin təhsilində əldə etdiyi uğur ailənin təhsilə verdiyi önəmlə əlaqəlidir. Belə ki, ailənin məktəbə və şagirdə göstərdiyi diqqət gələcək uğura zəmin yaradır: «Şagirdin ehtiyaclarını müəyyənləşdirmək və buna uyğun düzgün təhsil proqramı seçmək üçün ailənin məktəblə sıx əlaqəsi vacibdir. Bir təhsil tədqiqatçısı olaraq məktəblərdə müəllim, şagird və valideynlər arasında araşdırma apararaq, kimin » öz bağına necə baxması” ilə maraqlandım. Nəticələrə keçməzdən öncə dünya ölkələri üzrə mövcud valideyn-məktəb münasibətlərinə nəzər salmaq istəyirəm. Amerika Birləşmiş Ştatlarında məktəb-valideyn və cəmiyyət münasibətləri mühüm amillərdən hesab olunur. Bu məqsədlə ölkədə valideyn-məktəb dərnəkləri yaradılıb. Həmin dərnəklər isə milli valideyn-müəllim dərnəkləri konfederasiyasına tabedir. Dərnəklərin fəaliyyətinin əsas məqsədi təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsidir. ABŞ-da şagirdlərə pedaqoji rəhbər təyin edilməsi üçün valideynlərə xüsusi təhsil verilir. Bu isə özlüyündə «yalnız savadlı valideynlər bilikli rəhbəri seçə bilərlər” anlamı daşıyır. Həmçinin, şagirdlərin sağlam yetişdirilməsi üçün ailə dərnəkləri də fəaliyyət göstərir. » «Qonşu və qardaş ölkə olan Türkiyədə valideyn-müəllim əlaqələrinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Bunun üçün ildə iki dəfə valideyn-müəllim görüşü təşkil edilir, bu görüşlərdə şagirdlər iştirak edə bilməz. Görüş öncədən müəyyənləşən vaxtda və məktəbdəki sinif otaqlarının birində baş tutur. Hər valideyn övladının müəllimləri ilə 2, yaxud 3 dəqiqə müddətində təkbətək söhbət edir. Digər valideynlər də həmin söhbət zamanı sinifdə ola bilərlər. Görüş zamanı şagirdlə bağlı fikir mübadiləsi aparılır. Bununla yanaşı, ayda bir dəfə də olmaqla müəllim-şagirdin fərdi, ayda 2 dəfə isə şagird-valideyn-müəllimin üştərəfli görüşü təşkil edilir. 10 ildən çoxdur bu sahədə apardığım araşdırmalarım əsasında deyə bilərəm ki, şagirdin təhsilində əldə etdiyi uğur ailənin təhsilə verdiyi önəmlə əlaqəlidir. Şagirdin ehtiyaclarını müəyyənləşdirmək və buna uyğun düzgün təhsil proqramı seçmək üçün ailənin məktəblə sıx əlaqəsi vacibdir”.» «Biz hər zaman qeyd edirik ki, uşağın problemi ailənin problemidir. Bəzən valideynlər öz uşaqlarını psixoloqa  gətirdiyi zaman məlum olur ki, problem uşaqdan çox valideynin özündədir. Bəzi valideynlərin özləri aqressiv, əsəbi olurlar. Ona görə də bu məsələlərdə çox diqqətli olmaq lazımdır. Düzdür, valideynin özünün də müxtəlif qayğıları var. Amma bu, uşağa münasibətdə özünü göstərməməlidir.

 Bu gün kifayət qədər problemli ailələr var ki, ailədaxili konfliktlər orada böyüyən uşaqların psixologiyasına mənfi təsir göstərir. Ailədaxili konflikt, boşanmalar bir çox hallarda uşaqlarda zamanla davranış problemləri yarada bilir. Belə uşaqlar məktəbdən, dərslərindən uzaqlaşır, evdən pul oğurlayır, yaxud evdən qaçırlar. Bu uşaqların cəmiyyətə yenidən inteqrasiyası üçün ilk növbədə psixoloji yardım göstərilməlidir. Onun cəmiyyətə adaptasiya olunması çox vacibdir. Bəzən isə təkcə uşağa yox, ümumilikdə ailəyə psixoloq dəstəyi lazım olur. Bu gün həll olunmayan problemin sabah daha ciddi bir problemə yol aça biləcəyi istisna olunmur”.» «Ailə cəmiyyətin ən vacib dayağıdır. Şəxsiyyətin əsasını qoyan cəmiyyətin ilkin struktur vahidi ailə hesab olunur. Məhz ailədə ilk tərbiyə alınır, uşaqlar ilk sosial təcrübəyə yiyələnir, bir şəxsiyyət kimi formalaşırlar. Ailə ilk tərbiyə ocağı kimi  böyüyən uşağın gələcək inkişafında,  taleyində  mühüm rol oynayır. Uşaq böyütmək, ərsəyə çatdırmaq  hər bir valideynin qarşısında duran ən çətin, məsuliyyətli və eyni zamanda şərəfli bir işdir. Uşaq dünyaya gəldiyi gündən valideynlərin üzərinə böyük bir yük, məsuliyyət düşür.» Ailə,usaq,məktəb,cəmiyyət-bunlar biri digərini formalaşdıran,inkişaf etdirən və eyni zamanda biri digərini məhv edən subyektlərdir. Necə edək ki,můasir ailəmiz möhkəm,evladlarımız tərbiyəli,məktəblərimiz əvvəlki kimi ,,elm ocağı,,fenomeni kimi qəbul edilsin? sualına cavabım budur: kökůmůzə qayıdaq,soyumuzu dərk edək,klassik mənəvi dəyərlərimizə dönək,özůmůzə dönək. Özůmůzə dönək ki,özůmůz olaq !

Bu xəbəri paylaşın: