Redaktordan: Azərbaycan milli mətbuatının yaranmasından 148 il ötür
Bu gün münasibətiylə Azərbaycan Vətən Müharibəsi Veteranları İctimai Birliyinin mətbuat xidmətinin rəhbəri, ilk döyüşçü-jurnalist, yazıçı, Türk tarixi araşdırmaçısı mərhum Xaqani Ədəboğluyla 2019-cu ildə hazırladığımız müsahibəni sizlərə təqdim edirik.
Uca Allahdan ona rəhmət diləyirik!
Xaqani Ədəboğlu: «Azərbaycan jurnalistikası qatilini sevən məşuqəyə bənzəyir»…2019-cu il
Müsahibimiz Azərbaycan Vətən Müharibəsi Veteranları İctimai Birliyinin Mətbuat Xidmətinin rəhbəri, ölkənin döyüşərək əlil olmuş ilk jurnalisti Xaqani Ədəboğludur. Mətbuatımızın bu günkü durumuna nəzər salmaq istəyimizi qəbul etdi və suallarımızı cavablandırdı…
E. S. — Bu gün Mətbuat günüdür. Öncə təbriklər…
X. Ə. — Mən jurnalist kimi Mətbuatı bu kökə saldığımız üçün bu günü bayram kimi qəbul etmirəm, nə kimsəni təbrik etmirəm, nə də təbrik qəbul eləmirəm. Çünki biz sözə xəyanət etdik. Milli mətbuatı «məişət tullantıları poliqonuna» çevirdik. Özünü jurnalist sayan hər kəs bunun fərqində olmalıdır. Sələf dedikləri rəhmətlik Həsən bəy Zərdabi öz evini satıb Söz deməyə çalışırdı, amma özünü xələf adlandıran biveclər, cüvəllağılar, Sözü satıb ev, ad almaq uğrunda bir-birinin «ətini yeyirlər».
Mən anadan jurnalist doğulanları təbrik edirəm, jurnalist olmaq xatirinə sümüyə, yala gedənlərə isə, «Ar olsun!»- deyərdim! Amma hansısa ağlı dayaz birisinin cızdığı xəttlə sözə müharibə elan etdik. Bu gün analitik yazı yaza bilən neçə jurnalistimiz var? İnformasiya savaşında uzaq hədəfli neçə mətbu orqanımız var? Sözlə güləşmək olmaz, Qəzet olmadı, insanlar sosial şəbəkələrdə sözünü dedi. Sosial şəbəkələri bağlamaq kimi nadan təklifləri səsləndirən deputat zehniyyəti bilmir ki, sosial şəbəkələri bağlasalar vərəqlər yaymaqla söz öz missiyasını həyata keçirəcək. Dünyaları ayağa gətirən bircə fateh deyin ki, Sözə də qalib gəlmiş olsun. Bu ağılsız Don Kixot mübarizəsidir. Bunun əvəzinə jurnalistikanı profesionallaşdırmaq lazımdı. Əlbəttə aidiyyatlı qurumların 99 faizi sözün qəsdinə dayanmaqla öz fəaliyyətini qurmaqdadır. Kimi reket jurnalist ovlayır, kimi reket məmurun hüquqlarını «istixana jurnalistikasından» qoruyur, kimi də niyə bu yolda olduğunu da dərk eləmir. Bizlər isə susuruq. Xalqımızın zərərli bir xüsusiyyəti var. Uşaq günah işlədəndə deyir ki, başın burax getsin uşaqdır. Gənc günah işəyəndə deyirik ki, bağışla gəncliyinə, bilməyib. Qoca günah işləyəndə də deyirik ki, yaşına bağışla. Qocalıb ağlı gedib. Amma bir adam oğlu adam çıxıb demir ki, bu adamın heç gənclikdə də bir normal ağlı olmayıb. Uşaq ikən günaha görə cəza versəydik, günahlar bizimlə qoşa qocalmazdı. Bizim jurnalistikaya da münasibət eynidir.
Bu gün dünyada hibrid müharibəsi, informasiya savaşı ilə ölkələr alınır, tarimar edilir. Baxın, biz, bu savaşın harasındayıq? Oruellin bir deyimi var: «İnformasiyaya sahib olanlar, dünyaya hökm edərlər». Bizim informasiyalara baxın: «Afət Fərmanqızı ərə gedir», «Əmisinin qızını illərcə zorladı», «Dayı bacısı qızını…», «Ata qızını…» və s.
Bir köşədə yazmışdım ki, Azərbaycanın «şoooook xəbər» jurnalistikası bu tip mövzular tapmayanda, gedib belə xəbərləri Afrikanın San-Tome və Prinsipi Demokratik Respublikası adına uydururlar- ATA QIZINA TƏCAVÜZ ETDİ (ifadəyə görə oxuculardan üzr istəyirəm).q
Belə jurnalistikanın təmsilçisini təbrik edən adamcığın boynuna qəmiş ölçüm. Özünüzü bu jurnalistikaya aid edirsinizsə, Sizi təbrik edirəm…
E. S. — Bizim saytlar AVMVİB Mətbuat Xidmətinin kurasiyasında olduğu üçün ilk gündən bizə kriminal, şou və qeyri-əxlaqi mövzuları qadağan etmisiniz və biz də bu şərtlər daxilində işimizi qurmuşuq. Peşiman da deyilik. Bunu dövlət səviyyəsində etmək olmazmı?
X. Ə. — Gərək ki, Norveçdə kriminal xəbər yayan mətbuat orqanını böyük cərimələr gözləyir. Amma bizdə bu sahədə demokratiyadır. Qadağa tətbiq olunsa, Madam Avropa İnsan haqlarını gözə soxar. Özü etmədiyini, nədənsə bizə rəva görür. Məhz bu yanlış informasiya siyasətinin nəticəsidir ki, Azərbaycan gənci, ya «vorzakon», ya da şoumen olmaq istəyir. Hitlerin ən yaxın adamı, faşizmin (nasional sosializmin) ideoloqu olan Göbbels yazırdı: «Mənə vicdansız media verin, mən sizə avam bir xalq təqdim edim»…
Buyurun. Cəmiyyətdə sorğu aparın və baxın, bu ölkə üçün canından keçən qəhrəmanın, yoxsa bayram nurluların reytinqi, tanıtımı yüksək olacaq? Kimdi günahkar? Əlbəttə, inhisarda olan televiziyalar. Yaxşı ki, sosial şəbəkələr bu sahədə dirəniş göstərməyi bacarırlar, yoxsa Azərbaycanın təqdim olunan «simvolları» önündə xəcalətdən ölərdik. Televiziyalarda hansısa döyüş qəhrəmanları haqqında silsilə verilişlər izləmisinizmi? 24 saat düşmən əhatəsində olan bir ölkədə yaşayırıq. Heç bu istiqamətdə hazırlanan süjetlər izləmisinizmi?
Televiziya bir kənara, himayə olunan saytların Azərbaycanın müqəddəs və tabu saydığı hər şeyə dil uzatmaları, sizcə təsadüfdürmü? Əlbəttə tək məqsəd xalqın yararsız olmasını elan etmək kimi bir düşmən siyasətidir. Bunu öncə erməni FETÖ-nün əliylə edirdilər, indi də davam etməkdədirlər. Erməni tərəf bizim informasiya məkanındakı savadsızlığımızdan ciddi surətdə və məharətlə istifadə edir. İstədikləri informasiya yüklü xəbəri efirə ötürə bilirlər. İnformasiyadan korluq çəkən media istənilən şok effektli xəbəri göydə qapır və yayır. Çünki xəbəri süzgəcdən keçirmək imkanlarımız məhduddur. Çoxları adi jurnalist qabiliyyətlərindən mərhumdurlar. Bu istiqamətdə ciddi işlər görülməlidir. Heç olmasa jurnalist yazmağı bacarmalıdır. Sual verməyi öyrənməlidir…
E. S. — Bunun qarşısını necə almaq olar? Bunun üçün hansısa təklifləriniz varmı?
X.Ə. — Jurnalistika bu gün bütün peşə sahiblərini özündə birləşdirən sahəyə çevrilib. Bu, heç də jurnalistikanın ixtisaslaşması, sahə jurnalistikasıyla bağlı deyil. «Hər kəs jurnalist ola bilər» çox yanlış tendensiyadır. Bu sahə insanşünaslıqdır, yəni subyekt insandır. Amma baytarlıq diplomuyla, təhsiliylə jurnalist olanlar var. Deyən də yoxdur ki, səni heyvanşünas kimi hazırlayıblar, insanşünaslıqda sənin nə ölümün var? Haradasa öz sahəsini yarıtmayıb jurnalistikaya gələnlər bu sahədə üstünlük təşkil edirlər, bir də var ki, jurnalistika təhsili alanlar və anadan jurnalist doğulanlar. Yəni bu gün Azərbaycan jurnalistikası ortalıqda qalmış bir ölüyə bənzəyir. Ya bunu dəfn etməliyik, ya da Həzrəti İsa olub onu diriltməliyik. İlk öncə dəfələrlə yazmışam ki, media qurumlarının, KİV-lərin rəhbərliyinə təhsilli jurnalistlərin gəlməsi təmin edilməlidir. Bunun üçün sadə üsul, mətbu orqanlara rəhbərlik lisenziyalaşdırılmalıdır. Əgər ölkədəki universitetlərdə Jurnalistika fakültələri fəaliyyət göstərməkdədirsə, bu addım gec və ya tez atılacaqdır. Çünki öz peşəsinə hörməti olan jurnalist, qaraçı kimi idarə-idarə gəzib pul dilənməz və bu gün «reket» dedikləri, qaraçı redaktorlar qısa zaman kəsiyində arxivə verilər. Bunu ona görə etmirlər ki, səlahiyyətlilər də o qəbildən olan şəxslərdən ibarətdir.
Müasir Azərbaycan jurnalistikası öz qatilini sevən məşuqəyə bənzəyir. Bir dəfə bir nazirliyin mətbuat xidməti qoyulmuş balqabağa diktorla jurnalistin fərqini başa sala bilmədim və əlbəttə ki, artisti bu cür məsul yerə təyin edən adamın özü də bu fərqi bilmədiyi verdiyi əmrdən bəlli idi. Çoxluğu ələ keçirən qeyri-peşəkarlar informasiya yayırlar ki, xaricdə heç jurnalistika fakültəsi yoxdur, peşənin dəxli yoxdur və s. Lakin yaxın Türkiyədə media qurumlarının rəhbərlərini gedin arayın. Bizdəki bu analoqsuzluq heç bir ölkədə yoxdur. Hətta xarici ölkələrdə jurnalistika sahələr üzrə də çoxdan ixtisaslaşıb…
Yadıma, BDU Jurnalistika fakültəsində oxuduğumuz zaman, müəllimimiz Cahangir Məmmədlinin bir dəfə dərsdə «Jurnalistika fakültəsi sizə nə verdi?» sualı ilə auditoriyaya sual ünvanlaması düşdü. Ümumiyyətlə, Cahangir müəlim tez-tez belə diskusiyalar edərdi. Mənə növbə çatanda dedim ki, fakültə bizə heç nə verməsə də, heç olmasa qrupumuzda olan 28 nəfərdən 17 nəfərə başa sala bildi ki, onlardan jurnalist olmaz. Qalan 11 nəfər isə onsuz da yaza-yaza bura gəlmişdilər və burada jurnalistikanın janrlarını öyrəndilər. Yəni o qəlibdən çıxan və yazmağı bacaran adamın Sözə xəyanət edəcəyinə inanmıram. Hadisələrə də bu nöqteyi nəzərdən yanaşıram. Bu artıq ölkə üçün qlobal problemə çevrilməkdə olan bir problemdir. Aprel döyüşləri zamanı Azərbaycan jurnalistikası Kor aşıq sayağı «Şəhidlər, ay şəhidlər» seriallı yazıdan özgə şey ortaya qoya bilmədi. Həmin günlər Rusiya və erməni mənbələrini izlədiyim bir zamanda və informasiya savaşında boy göstərə bilməyən jurnalistikamız üçün qəlbim ağrıdı…
E.S. — Azərbaycan jurnalistikasında hər şeyi qara rəngdə təsvir elədiniz. Başqa rəngdə olan xüsusiyyətlər yoxdurmu?
X.Ə. — Niyə ki? Sarı rəng də var. Rusca «jeltaya pressa» deyirlər. Özü də Mətbuat Şurası verdiyi vəsiqənin rəngi də deyəsən sarı rəngdədi. Azərbaycanda jurnalistikanın evi, siyasi mənsubiyyətli və tərəfkeş jurnalistika meydana gələndə yıxıldı. Nə qədər tərəfsiz jurnalist tanıyırsınızsa, bir o qədər jurnalistimiz var. Hakimiyyət tərəfdarı olmaqla, müxalifət tərəfdarı olmağın elə bir fərqi yoxdur. Yəni bu adamlar tərəfsizliklərini itirdiklərinə görə jurnalistikanı atmalıdırlar. Baxırsan ki, özü ölkə prezidentini jurnalistikada qadağan bir üslubda tənqid edən birisi, öz siyasi partiya liderini tənqid edənlərə qarşı ən aqressiv ifadələrə əl atır. Belə jurnalistikanın heç rəngi də yoxdur. Olsa da göy qurşağına bənzəyir.
Jurnalistikanın inkişafı onun ədalətli olması ilə şərtlənir. Jurnalist nə iqtidarın, nə də müxalifətin mirzəsinə çevrilməməlidir. Normal jurnalistika üçün fond, şura yaratmaq deyil, onun fəaliyyəti üçün normal ortam yaradılmalıdır. Sağlam rəqabət mühiti, reklam bazarı yaradılmalıdır. Oxunmayan 5-3 qəzetə dotasiya vermək, jurnalistə ev verməklə jurnalistika inkişaf etməz. Düzünə qalsa bu vəziyyət hər kəsə sərf edir. Jurnalistikanın kriteriyası artıq yazmaq deyil, bu kriteriyanın nədən ibarət olduğunu kimsə müəyyən edə bilməz.
E.S. — Siz ölkəmizin Qarabağ savaşında yaralanaraq əlil olan ilk jurnalistsiniz. İnformasiya savaşı o zaman da vardı. O dövrün ən populyar «Gənclik» jurnalında işləyirdiniz. Niyə o dövrlər qələmi silaha dəyişməyə üstünlük verdiniz?
X.Ə. — O dövr işlədiyim «Gənclik» jurnalı, həqiqətən də ölkənin ən populyar jurnalı idi. Məni əyani oxuduğuma baxmayaraq böyük şairimiz və jurnalın yaradıcısı Məmməd İsmayıl dəvət etmişdi. Rəhmətlik Hüseyn Əfəndi iki dəfə fakültəyə gəldi. «Qarabağ gedişi» adlı yazım onlarda çap olunmuşdu və əyani oxuya-oxuya işləyirdim. 1991-ci ilin oktyabrında Dağlıq Qarabağda vəziyyət kəskinləşmişdi. «Azərbaycan» nəşriyatının çayxanasında bir qrup vardı. Elə hey jurnalist batalyonu yaratmaqdan dəm vururdu. Mən cəbhəyə yollandım və yaralanıb, hospitalda müalicə olunub qayıtdım. 9 ay keçmişdi və çayxanaya ilk girdiyimdə hələ də həmin adamların jurnalist batolyonu haqqında danışdıqlarını gördüm. O vaxt döyüşçüyə ehtiyac vardı. Həm də doğulub böyüdüyüm kənd təhlükədəydi. İlk tələbə dəstəsini də tələbə olduğum 1026-cı qrup təşkil etmişdi. Belə də tez-tez gedib gəlirdim, amma özümü orada görürdüm. Bakıda qalmağı özümə sığışdıra bilmirdim. Bir ay sonra rəhmətlik Sabir Sarvan Ağdərəyə yanıma gəldi ki, geri qayıdım. Amma postları gəzəndən sonra «hər kəsin yeri buradır»-dedi.
Mən sadəcə öz vətəndaş borcumu yerinə yetirməyə çalışdım. Əgər bunu etmədsəydim, ölənədək ruhum sakit olmazdı. Mən qələmlə deyilməyən sözləri mərmiylə yazacağıma inanırdım. Qoymadılar. Bizim əsgərin qanıyla yazdığı böyük və şanlı tarixi milli satqınların və haykanuşun biclərinin xəyanıtiylə əlimizdən aldılar. Bu gün bu iyrənc əməllərdə əli olanlar hərdən baş qaldırırlar. Dövriyyədən çıxarılmış pula bənzəyən bu zatlar yenidən özlərini dövriyyəyə soxmaq istəyirlər. Onların yeri isə köhnə pul kimi yandırılma sobaları, ya da muzeylərdir.
Fransız yazıçısı Andre Morua «18 yaşlı gəncə məktublar» əsərində yazır ki, Alen adlı professor müharibə başlayan kimi işdən çıxıb cəbhəyə yollandı. Əsgər kimi səngərlərdə yatdı, yaralandı. Onun professor olduğunu biləndə irəli çəkmək istədilər və o bütün adlardan imtina etdi. Müharibədən sonra cəbhədən döndü və heç nə olmamış kimi öz elmi fəaliyyətini davam etdirdi. Yəni Morua bu adamı nümunə olaraq sadə vətəndaş kimi gəncə örnək göstərir. Yəni vətəndaş gözləməməlidi ki, onu dəvətnamə ilə çağırsınlar. Amma bu gün bəzi adamlar var ki, heç Qarabağda düz — əməlli olmayıblar, amma danışanda sərkərdə kimi danışırlar. Döyüşçülərin yanında özünü, fərarilərin yanında isə hamımızı biyabır eləyirlər.
Biz o günlər silahlansaydıq və Azərbaycana diş qıcamış 5 imperiyaya qarşı daxili təxribatları susdura bilsəydik, bu gün fərqli durumda ola bilərdik. Əsgər bir heçdən ordu yarada-yarada bu imperiyalarla çarpışdı və onu arxadan informasiya ordusu qoruya bilmədi. Çünki müasir savaş iki cəbhədə aparılır. Öndə bəzən mərmilərin və əsgərlərin deyə bilmədiyini bizlər söyləməliyik. Döyüşən əsgər arxasında informasiya sipərinin olmasını hiss etməlidir. İndiki şəraitdə qlobal informasiya savaşı aparılmalıdır. Bu savaşda münaqişənin keçmişi (tarixi aspekt) və gedişi (hərbi aspekt) izlənilməlidir. Cəmiyyətin şüuruna təsir edən informasiyaların yayılması ən güclü silahdan belə, qorxuludur.
Qlobal informasiya sahəsi 90-cı illərin əvvəllərində yaranıb. CNBC (1989), BBC World News (1991), CNN (1992), Euronews (1993), Blomberg (1994), Əl-cəzirə (1996) və s. kimi qurumların fəaliyyəti örnək ola bilər. Bu gün media orqanları Müdafiə Nazirliyinin verdiyi informasiyalarla kifayətlənir. Düz addımdır, amma düşmən tərəfin informasiya cəbhəsindən nə məlumat ala bilirik? Bu geniş bir mövzudu. Bu qədər, məncə yetərlidir…
E.S. — Yenə Azərbaycanda Mətbuatın günündən və yaxud Mətbuat Günündən danışaq…
X.Ə. — Ötən 2017-ci ildə sizin saytda bir köşə yazmışdım. Xahiş edərdim ki, o yaznı tapın və buraya əlavə edin.
E. S. — Onu artıq 2 dəfə vermişik…
X.Ə. — Dəyişən nəsə varmı? Bir 3 rəqəmi artır ver getsin. Həsən bəy Zərdabinin dəfn mərasimində Əhməd bəy Ağaoğlunun çıxışı var. Deyir: “Ey müqəddəs ruh, Sən ki, gedirsən o dünyaya, əvvəla, bizdən babalarımıza salam deyərsən. Sonra da tutub babalarımızın yaxasından soruşarsan ki, ay kişilər, bu nə Vətəndir bizə qoyub getmisiniz? Vəzifəlisi oğru, məmuru rüşvətxor, bir-iki ziyalısı var, onlar da bir-biri ilə didişirlər. Eyvah, nə bu irs olaydı, nə də biz!”
Sizcə dəyişən nəsə varmı? Aradan 144 il vaxt gedib. Biz həmin o iyrənc işlərdən bərk-bərk yapışmışıq. Mən yazdığımdan isə, cəmi 3 il keçib, nə dəyişəsiydi ki?…