Azərbaycanda hakimiyyəti möhkəmləndirməyə çalışan bolşeviklər savadsızlıqla mübarizə aparır, qadınların çadralarını atmaları, təhsil almaları uğrunda böyük işlər həyata keçirirdilər. Zivər xanım belə bir dövrdə ilk sənət əsərlərini yaradırdı…
1902-ci il iyunun 14-də Bakı şəhərində dünyaya göz açdı. «Müqəddəs Nina» qızlar gimnaziyasında təhsilə başlayanda yeddi yaşındaydı. Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı ilə fəaliyyət göstərən bu məktəbdə dövrün savadlı, mütərəqqi fikirli müəllimlərindən dərs aldı.
Atası Nəcəfqulu Tağıyev sahibkar idi. Zivər xanım maddi ehtiyaclardan uzaq olan bir ailədə böyüyürdü. Ancaq onun ən böyük xoşbəxtliyi atasının müasir fikirli, uzaqgörən insan olması idi. Nəcəfqulu Tağıyev övladlarının yalnız rahatlıq, bolluq, firavanlıq içərisində yaşamalarına çalışmırdı. Onlar üçün həm də mənəvi kömək, arxa, dayaq idi. Nəcəfqulu Tağıyev uşaqlarının tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olur, yaxşı təhsil almaları, dünyagörüşlərinin formalaşması üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Zivər xanımın istedadını duya bilən Nəcəfqulu Tağıyev onun arzularının həyata keçməsinə səy göstərdi.
XX əsrin əvvəlləri idi. Bakıda musiqi və rəssamlıq məktəbləri fəaliyyətə başlayırdı. Nəcəfqulu Tağıyev o zaman qızının arzularını dinləməli oldu… Zivər xanım sonralar o günləri belə xatırlayardı: «Müasir dünyagörüşünə malik olan atam Avropa üslubunda geyinirdi. Onda gözəlliyi görüb duymaq, onu qiymətləndirmək bacarığı var idi. Kiçik bacımla „Müqəddəs Nina“ qızlar məktəbində oxuyurduq. Mən boş vaxtlarımda şəkil çəkir, gildən fiqurlar düzəldirdim. Şəhərimizdə rəssamlıq məktəbinin açıldığını eşidəndə canımdan üşütmə keçdi. Yenə ümidim atama idi. Dil töküb onu yola gətirdim, icazə verdi. Dərhal düzəltdiyim fiqurları götürüb rəssamlıq məktəbinə getdim». Bu, Zivər xanımı zirvəyə aparacaq, adını yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə birinci edəcək sənət yolunda atdığı ilk addım idi. Rəssamlıq kursuna daxil olan Zivər xanım çox keçmədi ki, istedadı ilə müəllimlərinin diqqətini cəlb etdi.
Kursu bitirdikdən sonra 1920-ci ildə seçdiyi sənəti daha dərindən öyrənmək üçün Azərbaycan Dövlət Ali Rəssamlıq Məktəbinə daxil oldu. O, Dövlət Türk Musiqi Məktəbinə skripka bölməsinə də qəbul edildi. Eyni zamanda iki məktəbdə təhsil alan Zivər xanım həm heykəltaraşlıq, həm də musiqi sənətinin peşəkarı oldu.
Nəinki Azərbaycan, bütün Şərq mədəniyyəti tarixində ilk qadın heykəltaraş olan Zivər xanım həm də gözəl skripka ifaçısı idi. Musiqi duyumu, qabiliyyəti və bu sahədə aldığı təhsil ona skripka ifaçısı kimi ad-san qazandırdı. Zivər xanım böyük pedaqoq Üzeyir bəy Hacıbəylinin mühazirələrinin dinləyicisi olmuşdu. 1922-ci ildən isə Üzeyir bəyin yaratdığı və rəhbərlik etdiyi Dövlət Simfonik Orkestrində skripkaçı kimi fəaliyyət göstərdi. 1923-cü ildə «Arşın mal alan» operettasının ilk tamaşasında əsas ifaçılardan biri də Zivər xanım idi. Dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyli öz skripkasını ona bağışladı.
Gözəllik duyğusu ilə yaradılan əsərlər
Zivər xanım hələ tələbəlik illərində aktyor, rejissor, pedaqoq, teatr xadimi Hüseynqulu Sarabskinin büstünü yaratdı. O, Azərbaycan Dövlət Ali Rəssamlıq Məktəbində təhsilini 1924-cü ildə başa vurdu. S.D.Erziya və P.V.Sabsayın emalatxanasında çalışdı.
Zaman keçdikcə portret ustası kimi püxtələşdi. Müxtəlif illərdə Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, musiqisinin inkişafında mühüm xidmətləri olan insanların abidələrini hazırladı.
Onun zəngin portretlər qalereyasında sevimli müəllimlərinin daşlaşmış surətləri də var. Fəxri xiyabanda tanınmış rəssam, pedaqoq Əzim Əzimzadənin məzarı üzərindəki abidənin müəllifi Zivər xanımdır. O, digər sevimli müəlliminin — Üzeyir bəy Hacıbəylinin də portretini böyük ehtiramla, məhəbbətlə hazırladı, onun büst və heykəlini yaratdı. Heykəltaraş 1950-ci ildə dahi bəstəkarın daş portretini naturadan işlədi.
1924-cü ildə Həbib Məmmədovla ailə həyatı qurdu. Qızı Gülbəniz xanım, bir il sonra isə gələcəkdə istedadlı heykəltaraş kimi ad qazanacaq oğlu Tokay dünyaya gəldi.
Həbib Məmmədov N.E.Bauman adına Moskva Texniki Universitetində oxuduğu illərdə Zivər xanım da Bakını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. O, Moskvada yaşadı. Xalq Komissarları Sovetində korrektor-tərcüməçi vəzifəsində çalışdı. Bir müddət sonra Azərbaycana döndülər. Zivər Məmmədova yenidən böyük əzmlə yaradıcılığını davam etdirdi.
1930-1940-cı illərdə pəhləvan Sali Süleymanın, Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanları Gəray Əsədovun, İdris Süleymanovun, Hüseynbala Əliyevin və başqalarının daş portretlərini yaratdı. O, ilk təyyarəçi qadınlardan olan Leyla Məmmədbəyovanın, pambıqçı Bəsti Bağırovanın büstlərini də böyük sevgi və peşəkarlıqla hazırladı. Görkəmli heykəltaraş Məhsəti Gəncəvinin, Nizaminin əsərlərinə illüstrasiyalar işlədi. Ona uğur qazandıran əsərləri arasında «Kolxozçu qadın» (gips, 1940), «Qız gəlincik ilə» (dekorativ fiqur, çini, şirəüstü naxış, 1950), «Rəqqasə» (dekorativ fiqur, çini, şirəüstü naxış, qızılla zərləmə, 1954) və başqaları da var.
Zivər Məmmədovanın əsərlərinin əksəriyyəti gözəl heykəltaraşlıq nümunələridir. O, sənətini çox sevən, ona ürəkdən bağlanan, zəhmətkeş sənətkar idi. Qızı Gülbəniz xanım onu belə xatırlayır: «Anamı heç zaman işsiz görmürdüm, o, həmişə məşğul olardı, gah heykəl yapar, gah şəkil çəkər, gah toxuyar, gah da skripka çalardı, bir sözlə, məşğuliyyətsiz qala bilmirdi». Oğlu, Xalq rəssamı, SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının müxbir üzvü, professor, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Tokay Məmmədov isə anasını ona heykəltaraşlığı sevdirən və bu sənətə gəlməsinə həvəsləndirən ilk müəllimi hesab edib.
Ömrü boyu çox çalışan, heykəltaraşlıq sənətimizin ilk yaradıcılarından sayılan, Azərbaycanın birinci heykəltaraş qadını olan Zivər Məmmədova 1980-ci il aprelin 22-də bu dünyadan köçüb getdi. Ancaq rəngarəng yaradıcılığı onun adını mədəniyyət tariximizə əbədi yazdı.
Zöhrə Fərəcova