Anam Sitarə xanım Qarabağın köklü ailələrindən Əbdürrəhman Vəzirovun qızı, atam Əhməd bəy yenə Qarabağ bəylərindən mülkədar Həsən Ağayevin oğludur. Anamın ailəsində çox zəngin və intellektual şəxslər olub. Atamın ailəsi böyük pambıq tarlalarının sahibi olub, ailənin başçısı və məşhur İslam alimi olan ən böyük qardaş Məhəmməd bəy hazırda lisey kimi istifadə olunan evlərində elmi toplantılar təşkil edib. İki tərəfin də ailəsi zamanına görə qabaqcıl dünyagörüşlü insanlar imiş”.
Əhməd bəy Ağaoğlunun qızı, Türkiyə hüquq tarixində adı ilklər arasında keçən Sürəyya Ağaoğlu “Bir ömür belə keçdi” adlı memuarında ailəsinin keçmişini belə xatırlayır.
Ağaoğlular ailəsi böyük bir tarixin canlı iştirakçısı olmaqla yanaşı, həm də bu tarixi yazan bir ailə kimi tanınır. Xüsusən, Səməd Ağaoğlunun siyasətdən çəkildikdən sonra yazdığı memuarlar dönəmi anlamaq, həm də bu ailənin yaşadıqları acıları, sevincləri bilmək baxımından önəmlidir.
S.Ağaoğlunun “Atamdan xatirələr”, “Atamın dostları”, “Strasburq xatirələri”, “Aşina üzlər”, “Dostum Menderes”,“Sovet Rusiya imperatorluğu” və digər memuarları həm Əhməd bəy Ağaoğlunu, həm də bu ailənin digər fərdlərinin nələr yaşadıqlarını əks etdirir.
S.Ağaoğlu ilə yanaşı ailənin digər fərdi Sürəyya Ağaoğlu da “Bir ömür belə keçdi”, “Səssiz gəmini gözləyərkən” adlı memuarında Bakıdan Türkiyəyə köçmələrindən tutmuş 1980-ci illərə qədər geniş bir dövrü kitabına sığışdırıb.
… “Uşaqlığımı, İstanbuldan Bakıya getməyimizi yuxu kimi xatırlayıram. Əmim Hüseyn bəy anamı, Humay bibimi, atamın bir qardaşı oğlunu və ən böyüyü altı yaşında olan məni, qardaşlarımı qatarla yola saldı. Qohumlar ağlayırdı. Anam və Humay bibim də. Yenə xəyal kimi Batumdan gəmiyə minməyimizi və mənə çox qələbəlik görünən Qalata limanına gəlişimizi və o qələbəlik içərisində atamın bizə əl salladığını görmüş oluram. 1910-cu il idi” – yazır Sürəyya Ağaoğlu.
Əhməd bəyin evlənməsi
Bu xatirələrdə Əhməd bəyin necə ailə qurması, ilk övladının dünyaya gəlməsi barədə maraqlı məlumatlar var. Belə ki, Əhməd bəy Ağaoğlu dönəmin adətlərinə qarşı çıxaraq elçiliyini özü edir: “Anama aşiq olan atamın evlənmə təklifi onu “Firəng Əhməd” kimi görən nənəm tərəfindən rədd edilmişdi. Çox mühafizəkar bir qadın olan ana nənəm atam evin önündən keçərkən anamın balkona çıxmasına da dözə bilmirmiş. Bir müddət sonra Peterburqa gedən atam, orada dostu, anamın əmisi oğlu Fərrux bəy ilə danışarkən onun niyə evlənmirsən sualına “Mənim istədiyimi mənə vermirlər, mənə gəlmək istəyənləri isə mən bəyənmirəm” deyə cavab verir və sirrini Fərrux bəyə açır. Həmin vaxt artıq nənəm də vəfat etdiyi üçün Fərrux bəy “Mən sənə Sitarəni verdim” deyərək Qarabağa anamın atasına teleqraf göndərir. Atam o dövrdə adət olmadığı halda, nişanlısını ziyarət etməklə, ona hədiyyələr verməklə babamın və qonaqların təəccübünə səbəb olmuşdu.
Beləcə, evləniblər”
Sürəyyanın yazdığına görə, qız uşaqlarını çox sevən Əhməd bəy xanımı Sitarə hamilə qaldığı vaxt böyük həyəcanla qız uşağı gözləyib, əgər qız olarsa, ona gözəl hədiyyələr alacağına söz verib: “Çətin doğuşla dünyaya gəldiyim üçün ilk olaraq anamı xilas etmək üçün heç kim mənimlə məşğul olmamış, təhlükə keçdikdən sonra ailə böyük sevincə qərq olmuşdu. Atam anama on iki böyük qızıl düymə, mənə də on iki kiçik qızıl düymə hədiyyə etmişdi. Atamın qız uşağı sevgisi o qədər dərin idi ki, ilk nəvəsinin də qız olmasını istəyirdi. Tezerin qızı Suna dünyaya gələndə atam bu arzusuna da çatdı. Məndən sonra qardaşlarım Tezer, Əbdürrəhman və Səməd Bakıda doğulublar”.
Qacar şahının hədiyyə etdiyi üzük
Sürəyya atasının Fransadakı tələbəlik həyatı ilə bağlı da maraqlı məqamlara toxunur. Yazır ki, Əhməd bəy Parisdə “College de France”-də tanınmış yazıçı və tarixçi Renanın tələbəsi olarkən Renan onu çox bəyənib və “Sən dünya miqyasında alim ola biləcək səviyyədə bir insansan, məmləkətinə getmə, Şərq səni yeyər” deyib: “Atam isə “Şərqin də oxumuş insana ehtiyacı var; Sizdən öyrəndiklərimi məmləkətimdəki vətəndaşlarıma da öyrədəcəyəm” cavabını verib. Renan atamı dövrün tanınmış yazıçılarından Madame Adama təqdim edib, “Revue des Deux Mondes” jurnalında yazılarını çap etdirib, “Şiə məzhəbinin mənşəyi” adlı bir tədqiqat hazırlatdıraraq atamı L.Curzon-un da qatıldığı Londonda toplanan seminara göndərib. İran şahı bu araşdırmaya görə atama, bu gün də ailənin uğur üzüyü saydığımız firuzə bir üzük hədiyyə edib. Atam o illərdə Zərdüştü müəllimi Darmistradt ilə birlikdə farscadan tərcümə edib və müəllimi bunu kitabında qeyd edib. Bu işləri ilə yanaşı atam, Əhməd Rza bəy, göz həkimi Əsəd paşa,Dr.Nazim bəy kimi jön türklərlə də tanış olub. Əhməd Rza bəylə Lüksemburq bağında saatlarla Türkiyə və türk dünyası haqqında müzakirə aparıblar. Bütün bu təsirlərlə Qarabağa “Firəng Əhməd” olaraq dönən atam ətrafına özünü, öyrəndiklərini tanıtmağa çalışıb”.
Əhməd bəy Ağaoğlu və xanımı Sitarə Ağaoğlu
S.Ağaoğlu yazır ki, 1908-ci il Hürriyyət ixtilalından sonra Əhməd bəy Fransada tanış olduğu İttihadçılara qatılmaq məqsədilə əsir bir Türk diyarından Türkiyəyə gedir: “Sonra anama Türkiyədə qalmağa qərar verdiyini, məmləkətindən, ailəsindən ayrılmaq istəməzsə, Azərbaycanda qala biləcəyini, amma Humay bibim ilə bizlərin əmimlə İstanbula gəlməyimizi istədiyini yazır. İllər sonra atamın sənədlərini qaydaya salarkən, anamın atamın bu məktubuna cavabını tapdım. Çox şirin və qəti bir ifadə ilə “Sən haradasansa, mən oradayam, uşaqları da gətirirəm” deyə yazmış. Anam ömrü boyu atamın yanında oldu, onun siyasi həyatına dəstək oldu. Nehrunun həbsxanada yazdığı və mənə də verdiyi “Hindistanı kəşf” kitabını oxuyarkən onun güclü xanımını anama oxşatmışdım”.
Atatürkün yemək masasında
Xatirələrində Sürəyya atasının sərt olduğunu yazır. Səməd Ağaoğlu da Əhməd bəyin bu təbiəti barədə bir neçə məqamda yazıb. S.Ağaoğlunun yazdığına görə, bir dəfə Atatürk onu, bacısı Tezeri və valideynlərini evinə yeməyə dəvət edir. Yemək vaxtı qarson boşqabı Atatürkün önünə qoymaq istəyərkən Atatürk Sürəyyaya uzadır, o isə boşqabı alıb önünə qoyur. Daha sonra Atatürk digər boşqabı Tezerə uzadarkən etiket qaydalarını bilən bu bacı boşqabı alıb yenidən Atatürkə uzadır. Bu hal Əhməd bəyi qəzəbləndirir: “Getməzdən öncə Lətifə xanım “Evdə atandan çəkəcəyin var, sənə çox hirsləndi” deyərək güldü. Anamla, atam əsəbləşmək üçün evə çatmağı gözləmədilər. Atatürkün bizi evə aparmaq üçün verdiyi avtomobilə minər-minməz atam: “Hüquq fakultəsini bitirmisən, amma adam olmamısan. Dünyanın ən böyük adamlarından biri sənə servis edir, sən də alırsan”.
Əhməd bəylə Atatürkün münasibətləri enişli-yoxuşlu idi. “Sərbəst firqə” məsələsində aldığı yara, yaşlı vaxtında çap etmək istədiyi qəzetin qapadılması onu çox üzsə də, Əhməd bəy Atatürkə qarşı hər zaman böyük hörmətlə yanaşmışdı.
Sürəyya Ağaoğlu Atatürkün ölüm xəbərini eşitdikdən sonra evə gedərkən atasının ağladığını görür: “Evdə anamın ölümündəki kimi bir matəm havası vardı. Atam yazı masasının üzərində dayanaraq hönkür-hönkür ağlayırdı: “O, böyük bir vulkan idi, bəzən alov fışqırırdı – mənə də fışqırırdı – amma gözəl bir alovdu”.
Atatürk ölən kimi onu sevməyənlər fürsət gözləyərək onun əleyhinə yazı yazmağa başlayırlar. Bu vaxt Əhməd bəy bir məqaləsində yazır: “Napoleon öldükdən sonra heç bir fransız onun əleyhinə yazı yazmağı ağlına gətirməmişdi”.
Dağ başında buz axtarışı
Sərt xarakterə malik olan Əhməd bəy övladları üçün həddindən artıq qayğıkeş idi. Buna görədir ki, onların hamısının yüksək təhsil almasına çalışmış, qərbləşən Türkiyədə çağdaş insan olmaları üçün çalışmışdı. Sürəyya qardaşı Səmədin xəstələnməsi ilə bağlı maraqlı bir hadisəni nəql edir. Belə ki, bir dəfə Səməd xəstələnir və ağzından qan gəlir. Həkimlər diaqnoz qoya bilmədikləri üçün ailə təşvişə düşür. Məsləhət bilinir ki, başına buz qoyulsun: “O dövrdə isə buz bir lüks idi. Atam dəli kimi atına atladı və ətrafdakı dağlara gedərək buz və qar yığdı, çuvala doldurub gətirdi. Evin baxçasında bir çuxur qazdı, buzları ora basdırdı. Lazım gəldikdə oradan götürürdük. Atam uşaqlarına belə düşkün idi”.
Əhməd bəyin ölümü
1939-cu ilin mayın 19-u. Əhməd bəy xəstə yatağında yatır. Dostları, həkimlər başının üstündədir. Həkim olan qızı Gültəkin ona nar suyu gətirir. Əhməd bəy üzünü həkimlərə tutur: “İnsan hər zaman şampan içməz, qızımın hazırladığı bu məhlul hamısından gözəldir”.
Daha sonra övladlarının bibi kimi bildiyi Humayla yalnız qalmaq istəyir: “Mən ölürəm, sənə çox zəhmət verdim, hirsləndiyim zamanlar da oldu, haqqını halal et. Bu dəxildə 250 lirə var, məqalələrimin puludur. Cənazəmdə o pulu xərcləyin. Səni uşaqlara, uşaqları da sənə əmanət edirəm”.
Daha sonra üşüdüyünü deyir, iynə vurmaq istəyirlər, icazə vermir: “Artıq bu makina pərçim tutmaz”.
Qızı Tezer ağlayır. Üzünü ona çevirir: “Ağlama qızım, insan şüurlu bir makinadır, o da bir gün duracaq, əlbəttə. Mənə söz verin, heç bir güc sizi bir-birinizdən ayırmayacaq. Heç bir zaman doğrunu söyləməkdən çəkinməyin, doğruya doğru, əyriyə əyri deyin. Bibinizə, uşaqlarına yaxşı baxın”.
Sonra üzünü Sürəyyaya çevirir: “Söz ver, ağlamayacaqsan. Mənim vücudum sizlərlə, ruhum anam, atam, Sitarə ilə…Qarşımdadırlar… Onlarla bərabərəm” deyə fısıldayır…
… Əhməd bəyin və övladlarının arxivi Türkiyədə “Qadın əsərləri kitabxanası”ndadır. O kitabxanada bu ailəyə aid çoxlu fotolar, sənədlər, bəlgələr var. Xüsusən də, Əhməd bəyin qocalıq dönəminə aid xeyli fotolar var. Təəssüf ki, bir neçə tədqiqatçıdan başqa o arxivə yolu düşən yoxdur…
Eləcə də, Əhməd bəyin özünün və övladlarının əsərlərinin çox hissəsi hələ də Azərbaycan dilinə çevrilməyib. Halbuki, Əhməd bəyin deyimi ilə desək, insan şüurlu bir makina olsa da, bir gün dursa da, onun irsi hər zaman onu yaşadacaq. İnsan o zaman həqiqətən ölür ki, arxasında buraxmağa heç nəyi olmur.
Ağaoğlular ailəsi isə arxalarında böyük, zəngin bir irs buraxıb. Bizlər isə hələ də bu irsdən yetəri qədər məlumatlı deyilik.
Dilqəm Əhməd