(Əvvəli: https://fedai.az/?p=28619,https://fedai.az/?p=28674 )
1947-ci ilin yazında, Zalışıtski bölgəsindən olan müharibə əlili Quşkovatıy da istiqraz almağa «razı salındı», baxmayaraq ki, onun təqaüdü Skripnikin təqaüdünün yarısı idi. Əlilin qərarını gözləməkdən bezən təşviqatcı ona “quldur” dedikdə, əlil hirsləndi: “Amerika, Kanada, Almaniyada olmuşam, amma heç bir yerdə Sovet İttifaqındakı kimi bir fəlakət görməmişəm. Sən hamımızın birgə vətən olduğumuzdan dəm vurursunuz, qardaşlar? O zaman bəs niyə belə deyil? »
Vasil Mandryuk və Vasiliy Veselovskinin — Ternopol bölgəsinin Petrivtsi Melnitsa-Podolsk rayonunun müharibə əlilləri — böyük miqdarda dövlət borcuna abunə olmamalarına görə, onlardan birincisi səlahiyyətli nümayəndələr tərəfindən Kommunist Partiyası (b) U rayon komissiyasının zirzəmisində, ikincisi isə — üç gün zirzəmidə saxlanıldı..Əlillər kolxozlara fəal şəkildə «cəlb olunsalar da», bir çoxları onlara qoşulmaqdan qəti şəkildə imtina etdilər. Məsələn, 11 Mart 1948-ci ildə Ternopol vilayətinin Mikulinetski bölgəsindən olan müharibə əlili Daniil Lutsiv belə bir təklifə belə cavab verdi: «Mənə tapança verin, mən özümü güllələyim, amma kolxoza getməyəcəm». Berejany rayonunun Strigantsiy kəndində təşviqatçılar, üzvlükdən xaric edilən Andrey Sorokanı «kolxoz çəngəlində tutmağı» bacardılar.
Ayaqları olmayan əlil, əlillər icarə haqqının artırılması üçün bir tələb imzaladığına əmin idi, baxmayaraq ki, bu, kolxoz təsərrüfatına üzv olmaq üçün bir müraciət idi. 20 fevral 1948-ci il səhəri, kolxoz iclasının başlamasından bir müddət əvvəl əlillər evinə «elçilər» gələrək kənd sovetinin iclasına gəlməsi barədə xəbərdarlıq etdilər. Aldadıldığını anlayan əlil, səlahiyyətlilərin ayaqlarına dibçək çiçək qabları və toyuq yumurtaları atmağa başladı, sonra çılpaq soyundu və anasının dünyaya gətirdiyi şəkildə görüşə getmək niyyətində olduğunu bildirdi. Ancaq qonaqlar bir növ «üsyançı»nı geyindirməyi və onu kənd sovetinə «müşayiət etməyi» bacardılar.
İş qabiliyyətini tamamilə itirən əsgərlər üçün Ukrayna SSR-də ixtisaslaşdırılmış internat məktəbləri şəbəkəsi yaradıldı. Bu cür insanlar tez-tez müalicəyə ehtiyac duyduqları üçün xüsusi «əlil» xəstəxanalarına yatırılırdılar. 23 Mart 1946-cı il tarixinə qədər 20250 müharibə əlilinə xidmət edən 84 xəstəxana, Ukraynanın müxtəlif bölgələrində isə, yaşayış yeri olmayan əlillər üçün 12 internet evi var idi. Orada 544 müharibə veteranı başlarının üstündə sığınacaq tapmışdı. Bu müəssisələrdəki müharibə əlillər necə oldular? Əlbəttə ki, onlar orada həyatdan zövq almırdılar. Məsələn, səlahiyyətlilər Starobeşevskiy internat evinin «sakinləri»ni yastıqla təmin etməyi unutmuşdular, onlar saman döşəklərdə yatdılar. İnternat evlərində verilən yataq müfəttişlər tərəfindən «istifadəyə yararsız» kimi qəbul edilmişdi. «Müəssisədəki mədəni iş aşağı səviyyədə olduğundan xuliqanlıq və bıçaqlanma artmaqdadır» deyən MGB sənədində Starobeşevdəki əlillərin həyatı haqqında məlumat vermişdi.
Müharibədən sonrakı çətin günlərin problemlərinə «qərq olan» bir intiqam ilə, tərxis edilən əlillər sosial adaptasiya ilə bağlı çətinlik çəkirdilər. Onların çoxu həqiqətən həyatlarını yenidən başlamalı idi. Vaxtında axına «qarışa» bilməyənlər — öz insanlıq əlamətlərini tədricən itirməkdə idilər, alçalmışdılar, dilənçiliklə məşğul olmağa başlamışdılar.
«Dnepr, Oder və Vislanı keçərək əlimi itirdiyim üçün bir rubl verin», — Lvov küçələrində əlil şərqlilər 1946-cı ilin oktyabrında yoldan keçənlərə belə müraciətlər edirdilər. Eyni ay, Stanislavovski bölgəsində (indiki İvano-Frankovsk bölgəsi), OUN hesabatının müəllifi, yazmışdı: «Vətən Müharibəsi əlilləri, adətən medalları olsa da, adi dilənçilər kimi şəhəri gəzir, qəzəblənir, qarşılaşdıqları hər kəsdən və yer sahiblərindən qətiyyətlə pul tələb edir və təhdid edirdilər.»
OUN üzvünün Dnepr bölgəsində və Krımda gördükləri barədə bir neçə il sonra etdiyi qeydləri də oxşar məzmuna malikdir — Odessa, 1947 adlı sənədin müəllifi qeyd edir.
«Mən oraya gəldim — müharibədən sonrakı dövr, əlillərlə dolu idi…», — bu fraqment artıq İrina Kozakın xatirələrindən bir parçadır.
O dövrdə bu qadın Ukrayna Üsyançı Ordusunun rabitə üzrə zabiti Roman Şuxeviç ilə əlaqəliymiş. «Müharibədən sonra sağ qalan» və «dünyanı gəzən» şəxslər 1947-ci ilin iyun ayında Kiyev vilayətinin Vasilkovski rayonunda bir şahidi təəccübünə səbəb oldu. 1948-ci ilin yayında Kamenets-Podolsk bölgəsindəki Satanovski bazarında sədəqə ilə yaşayan dörd keçmiş cəbhəçi əlil (ikisinin bir qolu yox idi, üçüncüsünün ayaqları, dördüncüsünün isə iki qolu və ayaqları yox idi). Onlardan biri bu sözlərlə Tolstoye kəndindən alış-verişə gəlmiş Andrey Zaveruxaya üz tutdu: «Qardaş, yanından keçmə, mənim necə mübarizə apardığıma diqqətlə bax». Ukrayna milli azadlıq mübarizəsi iştirakçısının həyat yoldaşı, Voliniyadakı Ukrayna Milliyyətçiləri Təşkilatının yeraltı rəhbəri Vasili Qalasy — Maria Savçin — 1954-cü ildə Zaporojyedə gördüklərindən yazırdı: “Biz küçələrdən keçəndə dilənçilərlə, tez-tez uşaqlarla rastlaşırdıq, lakin əsasən əlillər (müharibədən geri dönənlər) çoxluq təəşkil edirdilər».
Ukrayna SSR Dövlət Təhlükəsizliyi naziri Nikolay Kovalçukun UKP(b) Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Leonid Melnikova 7 aprel 1952-ci il tarixli məktubunda istinad etdiyi məlumata görə, ikinci yarıda milislər 1951-ci il və 1952-ci ilin birinci rübü, 2868 nəfər də daxil olmaqla 8.949 adamı «dilənçi və avara ünsür» kimi Kiyevdə nəzarətə götürmüşdü. Bunlardan 716 nəfər işlə təmin olunmuş, 1294 nəfər əlillər və qocalar evlərinə, 2442 nəfər qəyyumluğa verilmişdir. Qalan 4498 nəfərdən dilənçiliyi rədd etmək üçün dillərindən iltizam alındı.
Dolanışıq vasitəsi adı ilə dolaşıb öz zənginləşməsi üçün sədəqə toplayanların sayı təsir edicidir. Məsələn, 1950-ci illərin əvvəllərində müharibə əlili olan Kaçanov, Kirov adını daşıyan arteldə işləməsinə baxmayaraq, mütəmadi olaraq Kiyev xalqından pul istəmişdi. Arteldə ayda 500 rubl və 125 rubl veteran pulu alırdı. Fastovda öz evinə sahib olan «həmkarı» Naborşikov, Stalinqrad və Odessa döyüşlərində iştirak etmiş keçmiş bir tankçı kimi davranaraq paytaxt tramvaylarını və trolleybuslarını «sürürdü». Əslində isə o, döyüşlərdə iştirak etməmişdi, ancaq sərxoş vəziyyətdə maşın sürərkən baş verən qəza nəticəsində zədə almışdı. Vətəndaş Dolqin, iki ayağı olmadan cəbhədən tərxis olunub, Odessa, Lvov və Kiyev küçələrində dilənərək gündə altmış rubl yığırdı və sonra yalvarıb yığdığı pulları arağa verib içirdi. Bir şahidin verdiyi ifadədə, 1949-1950-ci illərin əvvəllərində bir çox «Vətən müharibəsi əlili» Lvovda gəzişirdi. Bu insanlar həyatlarını oğurluq, soyğunçuluq və ya dilənçilik üzərində «qurmuşdular». Özlərinə bir tikə çörək tapa bilməyənlər (çox vaxt — ayaqları, qolları və ya gözləri olmayan əlillər) dava salırdılar, bu zaman onların iş birliyində olduqları yoldaşları tamaşaçılarla müxtəlif istiqamətdə «işləyirdilər».
Yeri gəlmişkən, Kiyev milisləri ardıcıl olaraq bir neçə dəfə kor cəbhəçi əsgər Semçenkonu internata qoya bilmədilər, çünki o belə bir perspektivi daim qəti şəkildə rədd edirdi, istədiyi yerlərdə yaşayırdı, küçələrdə gəzirdi və qarmoşka ilə oynaq mahnılar ifa edirdi.
1946-1947-ci illərdəki aclıq illərində müharibə əlilləri arasında dilənçilik halları əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı. Ukraynanın şərqində və cənubunda qida problemi üzündən, əlil cəbhəçilər də daxil olmaqla bir çox insan Qərbi Ukrayna torpaqlarına qida almaq üçün getməyə başladılar. Bu «torbalılar» tez-tez qatarlardan düşürülürdülər, ancaq kəndir bağlanmış bir uşaq arabasını sürüyərək «Qərbə» çatmağa çalışırdılar.
OUN Bandera qanadının siyasi köməkçisi Yakov Busol, Vasili Kuka bir məktubunda Rovno bölgəsində bir müharibə əlili ilə NKVD işçiləri arasında olan maraqlı bir dialoq eşitmişdi:
«Vətən Müharibəsi əlili leytenantı» yemək almaq üçün Verb bölgəsinə gəldi, kəndə getdi və orada NKVD onu saxladı və geri göndərdi. And içdi: «Burada bir Bender axtarırsınız? Onları Çernoqov bölgəsində, Kursk bölgəsində axtarın, çünki yerli Benderlər artıq orada fəaliyyətə başlamışdır.»
1947-ci ilin martında Zoloçiv bölgəsində o qədər «torbalılar» toplanmışdı ki, bir şahidin yazdığı kimi, «evlər sadəcə bağlanmırdı». Yerli sakinlər bu ziyarətçiləri «proşak» adlandırdılar. Silahsız qalan Qırmızı Ordu əlil veteranları, əlləri və ayaqları olmayan kişilər «gözlərində yaşla çörək istəyirdilər». Bəzən bunun əvəzində çox az tapılan bir şey təklif edirdilər. OUN-un məlumatlarına görə (1946-cı il iyun), bütün yük qatarları «bu cür adamlar» ilə doldurulmuşdu. Bəziləri nəinki kəndlərə gedib kəndlilərdən sədəqə diləyirdilər, həm də “əllərinə gələnlərin hamısını həyasızcasına oğurlayırdılar”.
1946-cı ilin son payızının bir günü, Qərbi Ukraynaya edilən bu «ziyarətlərdən» birindən sonra Stanislavovskiy stansiyasındakı müharibə əlili Sovet serjantı əks istiqamətdə bir qatara mindi. Ancaq baqajları (qida paketləri) o qədər böyük və ağır idi ki, NKVD əməkdaşı əsəbiləşdi və onu qatardan atdı. Serjant qışqırdı: «Sovet vətəni uğrunda vuruşdum, indi çörəyim əlimdən alınır!» Qırmızı Ordu stsrşinası olan başqa bir yolçu yoldaşına etiraz etdi: «Dinlə, oğlan, ağ və ya qırmızı kimi orduda vuruşsan da, sən və bizim bir taleyimiz var. Döyüşdün — sənə yemək verilirdi, sən artıq döyüşmürsənsə, yeməyə də ehtiyac yoxdur. Buradan çıxıb gedin, əks halda həbsxanaya göndərəcəklər. «
Yeri gəlmişkən, bir çox hallarda bu iş dilənçilik və ya «dolandırıcılıq» ilə məhdudlaşmırdı. Axı müharibə əlilləri ölkədəki işlərin vəziyyəti barədə danışmaqdan çəkinmirdilər, partiyanı, hökuməti, yerli hakimiyyəti tənqid edirdilər. Onlara «qarşı olan düşüncələri» açıqladıqları üçün, çox vaxt kəşfiyyat zabitləri tərəfindən müşahidə obyektinə çevrildilər. «Çox gizli» memorandumlarında əlillərin əhval-ruhiyyəsini diqqətlə, dəqiqliklə qeyd edirdilər. Beləliklə, 9 avqust 1947-ci ildə Ukrayna DT naziri general-leytenant Sergey Savçenko «VÇ» qeydində bütün bölgə şöbələrinin rəhbərlərinə aşağıdakı tələblə müraciət etmişdi:
18 Avqusta qədər. d) Ukrayna SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin 5-ci idarəsinə (siyasi repressiya ilə məşğul olan — Müəl.) Vətən müharibəsindən sonra Sovet ordusundan tərxis olunanlar və əlillər arasında antisovet təzahürlər və tipik mənfi ifadələr barədə ətraflı bir memorandum göndərin.
Yeri gəlmişkən, OUN üzvləri bununla məşğul idilər, lakin fərqli bir məqsədlə — Sovet həqiqətləri ilə bağlı «kompromatlar» axtarırdılar.
«Ternopol stansiyasının yaxınlığındakı bir skamyada sərxoş, hər iki ayağı olmayan bir əlil oturmuşdu və Stalinə, partiyaya və hökumətə qarşı ürəyi istəyənləri danışdı. Bir milis ona yaxınlaşaraq sənədlərini göstərməsini istədi. «Budur sənədim,” deyə qoltuq ağacına işarə etdi. Milis əlili milis bölməsinə aparmaq üçün cəhd etdi, dubinka ilə onun başına vurdu … Əlləri ilə skamyanın taxtasından tutdu və qışqırmağa başladı: “Verin dövlətin məndən aldığı ayaqlarımı, gücünü göstərmək üçün cəbhəyə get, buraya yox. Sən özün mənə bir qoltuqağacı gətirəcəksən!»
Bu süjet müharibədən sonrakı OUN yazdığı «SUZ haqqında xəbərlər» sənədindəndir. Aşağıdakı məlumatlar isə, artıq KQB-nindir. «Mixaylov» və «Vladimirov» agentlər Ukrayna SSR DTK-sına «Lvov Dövlət Universitetində Vətən Müharibəsi əlilləri arasından partiyanın milli siyasətini ləkələmək niyyətində olan antisovet bir qrup tələbə olması haqqında» məlumat verdilər». Əlil Aleksey Maleev isə yalnız 7 avqust 1945-ci ildə «partiyaya və liderlərinə qarşı böhtan atmaqla» «Pravda» qəzetinin redaksiyasına adsız bir məktub göndərdiyinə görə həbs olundu. İstintaq zamanı partiya və hökumətin həyata keçirdiyi fəaliyyətlərlə razılaşmadığına görə bu məktubu yazdığını təsdiqlədi.
Beləliklə, əlil veteranlarla Sovet hökuməti arasında münasibət çox mürəkkəb idi. Bundan əlavə, sonuncusu onsuz da sülh dövründə bəzi əlillərin Ukrayna millətçilərini ləkələmək üçün hazırlanmış yezuit üsuluyla ordu birləşmələrindəki fikirlərindən istifadə etməyi bacarmışdı. Nəticədə, məsələn, UPA-da səfərbərlikdən üç dəfə qaçan, Böyük Vətən Müharibəsi əlili, üç sıra medallı böyük çavuş Dmitrenko kimi vətəndaşların Banderaya münasibətini asanlıqla proqnozlaşdırmaq olardı. Üstəlik, 1945-ci ilin sentyabrında millətçilər Solotvinskiy bölgəsindəki (Transkarpatia) evini yandırmışdılar.
Lakin bu kimi şeyləri oxuyarkən, Çekistlərin UPA adı altında hərəkət edən əfsanəvi yalançı üsyançı dəstələrini Qərbi Ukraynaya göndərdiyini unutmamalıyıq. Məsələn, 4 iyun 1946-cı ildə Qalisiya bölgəsinin Komarov kəndində (indiki — İvano-Frankivsk bölgəsi) meydana gələn hadisə:
«UPA döyüşçüləri kimi geyinmiş bir bolşevik bölməsi gəldi: mazepinkada, naxışlı köynəklərdə. Çörək, yumurta istədilər və artıq üçüncü il meşədə gəzdiklərini söylədilər … Özlərini UPA silahlıları adlandıraraq paltar götürdülər. Müharibə əlili, İkinci Dünya müharibəsindən qolsuz qayıdan Qırmızı Ordu əsgərini çəkmələrini çıxarıb çubuqla döydülər: «Sən it oğlu it, Stalin uğrunda döyüşdün, amma bizə kömək etmək istəmirsən».
Ertəsi gün zərərçəkən bölgə mərkəzinə gedərək özbaşınalıqdan prokurora şikayət etdi. Bundan sonra, onun çəkmələri baş verənlər barədə heç kimə danışmamağı xəbərdar edilərək onun özünə qaytarıldı.
Stanislavovşinada oyundan çıxan bu «azğınlar» Ukraynanın paytaxtında yetişdirilmişdi. OUN Təhlükəsizlik Şurasında dindirmə zamanı İvan Bezkorovainının (avqust 1947) dediyi kimi kadrlar tərxis edilən Qırmızı Ordu əsgərlərindən seçilirdi. Onlara kar və lal kimi davranmaq, kəndləri gəzə bilən və insanların millətçilər, kolxozlar, yeni dünya müharibəsi ehtimalı barədə dediklərini dinləyə bilən əlillərə və ya dilənçilərə çevrilmək bacarığı olan veteranlara öyrədilirdi. Bunu bilən OUN mərkəzi Sovet əlil və veteranlarına hörmət etməyi əmr etdi.
«Milli vəzifəmiz qardaşlarımızın isti, səmimi qarşılanmasıdır, qardaş köməyi ilə səmimi şəkildə nümunəvi olaraq Sovet rejimi və onun agentlərinə qarşı necə mübarizə aparmalı olduqlarını izah etməliyik.» — 1946-cı il üçün Qərbi Ukrayna bölgələrinin kəndlilərinə edilən müraciətdə bunları oxuyuruq.(GordonUA.com)
