Erdoğan AYDIN
Əvvəli: http://fedai.az/?p=4361
Böyük Qətliam — TALKAN qətliamı
Buxarada baş verənlər öz təsirlərini digər Türk bəyliklərində də göstərdi. Eyni şeylərin öz başlarına gələcəyindən qorxurdular. Soqd məliyi Neyzek Tarxan şəhərinin basqıya məruz qalmaması üçün Küteybə ilə anlaşmaq məcburiyyətində qalmışdı. Bu razılaşmaya görə Tarxan xərac ödəyəcək və neytral qalacaqdı. Ancaq neytral olaraq qalmaları və Türklərin birləşə bilməmələri ərəblərin işini asanlaşdırdı və istədikləri kimi türk hökümətlərini istila etdilər. İlk dəfə hücum edilən Kibac xatuna yardım etməyənlər eyni aqibəti yaşayırdılar.
Bu hadisələrdə türklərin müəyyən bir şəkildə təşkilatlanmaması da ərəblərin istilasını asanlaşdırdı. Neyzek Tarxan sonradan Kuteybe ilə razılığında səhv olduğunu və bu müqavilənin ona heç bir zəmanət verməyəcəyini və digər türk bəylərinə xəyanət edəcəyini başa düşdü. Toharistana qayıdaraq bütün Türk bəylərinə məktub yazır və ortaq bir müqavimət göstərmələri üçün xəbərdarlıq etməyə çalışır. İlk müsbət cavab Talkan melik Sehrekdən gəlir …
Tarxanın planlarını öyrənən Kuteybə, Bəlx şəhərində müharibəyə hazırlaşır və yazda böyük bir ordu ilə Talkan şəhərinə doğru gedir. O zamana qədər bir müqavimət hazırlaya bilməyən Talkan şəhəri, Sehrek, Kuteybə gəlməzdən əvvəl şəhəri tərk edir.
Döyüşsüz şəhərə girən Kuteybə xalqı hamısını qılıncdan keçirir. Bu qırğın indiyə qədər edilən qırğınların ən böyüyüdür. Kuteybə bu qətliamı digər hökümətlərə ibrət olaraq həyata keçirir (Bu gün hər biriniz lənətlədiyiniz İŞİD eyni İslami üsul və qanunları dirçəltməyə çalışdığını nəzərdən keçirin-red.). Kuteybə və əsgərləri bacardıqları qədər öldürür, qalanları Talkan yolundakı ağaclardan asılırdı. Bu yolun 4 fərsəngi (24 km) ağacların üzərində asılmış türklərin cəsədləri ilə dolu idi. Talkan qırğını, ərəblərin o günə qədər etdiyi ən böyük qırğın kimi tarixə düşdü. Xalq müsəlman ərəblərlə döyüşməsə də, Kuteybə və əsgərləri 40.000 nəfəri qılıncdan keçirərək başqalarına nümunə olsun deyə, ağaclardan asmışdılar. Bütün bunlar İslam adına edilmişdi.
Kuteybə, Talkan qırğınından sonra Sumana girir. Kişilərin çoxunu öldürür və qadınlarını və qızlarını kəniz saxlayır. Sonra Cut və Nasafda da eyni şeyi edir. Kişilər öldürüldü, Türk qadınları və qızları utanc verici bir şəkildə ərəblərə cariyə olmağa razı oldular. Sonra Fəryaba tərəf dönərək təslim olmağı tələb edir. Faryab əhli təslim olmaq istəmir, çünki başlarına nə gələcəyini bilirlər. Kişilər mübarizə apararaq ölürlər. Bütün şəhər yandırılır. Ərəblər bu şəhərə yandırılmış şəhər anlamı verən Muhtereka deyərlər. Kuteybə, Faryabdan sonra Tarxanın sığıındığı Bazgis qalasını mühasirəyə alır. 2 ay ərzində davamlı olaraq hücumlar edir, amma nəticə əldə edə bilmir.
Bu vaxt qış yaxınlaşır. Kuteybənin qışda döyüşə gücü qalmır, ancaq qaladakı türklərin də yeməkləri bitir. Hər iki tərəf müharibənin onlar üçün itirildiyini düşünürdü. Kuteybə nəhayət hiylə işlədir. Tərxanın yanına Məhəmməd bin Səlim adlı adamını göndərir. Məhəmməd ibn Səlim Tarxanı təslim olarsa onlara heç bir şəkildə zərər verməyəcəyinə inandırır. Qala ac olduğundan Tarxanın Kuteybəni qəbul etməsindən başqa bir ümid yeri qalmamışdı. Sərkərdələri ilə görüşürlər və təklifi qəbul edirlər.
Silahlarını təhvil verib qaladan çıxırlar. Tarxan qaladan çıxan kimi tutulur, ətrafı xəndəklənmiş bir çadırda zəncirlənir. Kuteybə Tarxanı dərhal öldürmür. Haccaca xəbər göndərir və nə edəcəyini soruşur. Haccac Tarxan üçün, «O, bir müsəlman düşmənidir, heç bir aman vermədən öldürün» deyir. Kuteybə əvvəlcə Tarxanın iki oğlunu Tarxanın və toplaşan xalqın gözü qarşısında öldürür. Bundan sonra Tarxan və toplaşanların gözü qarşısında 700-ə yaxın türk döyüşçüsünün başlarını kəsdirir. Tərxanı isə özü öldürür. Bütün kəsilmiş başlar Haccaca göndərilir. Tarhanın öldürülməsindən sonra Kuteybə Aral gölünün altında yerləşən Xarzəm ərazisinə gedir.
Xarzəmdə Cayqan və Xavarizat arasında bir taxt uğrunda qarşıdurma vardı. Kuteybə Cayqan ilə əməkdaşlıq edir. Əvvəlcə Xavarizat ilə ətrafdakıları öldürdü. Daha sonra Camhud məliyini məğlub edərək 4000 nəfəri əsir götürürlər. Ancaq sonradan Kuteybənin əmri ilə əsirlər öldürüldülər. Bu hadisə Ziya Kitapçının «İslam tarixi və türk tarixi» kitabında tam olaraq belə təsvir edilmişdir: «Bu müharibələrin birində Ət Təbərinin bütün təfərrüatları ilə təsvir etdiyi hadisələrə görə, Əbdürrəhman b. Müsəlman Kuteybəyə 4000 məhbusla gəldi. Əbdürrəhmanın bu qədər izdihamlı türk əsirləri ilə gəldiyini görəndə Kuteybə dərhal taxtının götürülməsini və bir meydan qurulmasını istədi. Küteybə, taxtında qürurlu bir əda ilə oturaraq, bu türk əsirlərin mininin sağına, mininin soluna, mininin arxasına və mininin önünə düzülməsini əmr etdi. Sonra da ərəb əsgərlərinə tərəf dönüb Türklərin başlarının kəsilməsini əmr etmişdi. Zalım, amansız ərəb komandanı Cabbarın ətrafı bu türklərin başları, əl-ayaqları və gövdələri ilə birgə qəflətən bir qan gölünə çevrildiyinə heç kim şübhə etməməlidir.
Bu müharibələrdə öldürülən türklərin say-hesabı yox idi. Əslində bu vəhşiliklə fəxr edən bir ərəb şairi Kaah əl-Aşkari belə yazmışdı: «Qazax və Facfacın qarşısında qorxudan bir-birinə sarılmış zavallıb türkləri öldürdüyünüz gecələri xatırlayın. Hər kəsi qılıncdan keçirdiniz. Yalnız at minmək yaşında olmayan uşaqlar qaldı. Minənlər də o xırçın atların belində bir yük kimiydilər»…
Xarzəmdə üsyan edən insanlar Kuteybə ilə əməkdaşlıq etdiyi üçün Cayqanı öldürürlər. Bunun üzərinə Kuteybə bütün Xarəzmi yandırır və xalqı qılıncdan keçirir. Məşhur xarəzmli türk alimi Biruni Xarzəmdə sivilizasiyanın məhv olmasını belə təsvir edir: “Kuteybə, hər çarəyə əl ataraq, xarəzmlilərin yazılı dilini bilənləri, adətlərini qoruyanları, bütün alimləri öldürtdü, hər şey qaranlıqlara basdırıldı. İslam xarəzmlilərə gəldikdə, artıq onlara öz tarixləri haqqında bildiklərini öyrənməyə icazə verilmədi.»
Xarəzmi məhv etdikdən sonra Kuteybə Səmərqənd üzərinə yürüş edir. Səmərqənd məliyi Gürekə hücum edən müsəlmanlara qarşı digər Türk bəylərindən kömək istədi. Daşkənddən və Fərqanədən kömək göndərir, lakin bu qoşunlar yolda Kuteybə əsgərləri tərəfindən pusquya salınır. Səmərqənd mühasirəyə alınır. Ərəblər mancanaq atəşi ilə hücum edirlər. Artıq dayana bilməyəcəyini anlayan Gürek Kuteybə ilə anlaşmalı olur. Bu razılaşmaya əsasən:
1.Semerkant ərəblərə hər il 2.200.000 qızıl ödəyəcəkdi.
2.Bir dəfə 30.000 türk gənci əsir olaraq verəcəkdi.
3. Şəhərdə məscid tikiləcək.
4. Şəhərdə əli silahlı heç kim gəzə bilməz.
5. Məbədlər və bütlərdəki bütün zinət əşyaları Kuteybəyə çatdırılacaqdır.
Sonra Kuteybə qızıldan hazırlanmış bütləri əridib götürür və Mərvə qayıdır. Qayıdarkən qardaşı Əbdürrəhman Səmərqənd valisi təyin etdi. Kuteybənin Mərvə qayıtmasından sonra türklər öz aralarında işğalçı müsəlmanlara qarşı müqavimət birliyi qururlar. Zaman-zaman Ceyhun çayını keçib ərəblərə pusqu qurur və ciddi ziyan vururdular. Haccac Kuteybeyə Daşkənd və Fərqananı işğal etməyi tapşırır.
Kuteybə Daşkəndə gedir, amma yürüş uğurlu olmadı. Bu vaxt Haccac ölür. Xəlifə Velid Kuteybəyə türklərə qarşı müharibələri davam etdirməsini söyləyir. Bu dəfə Kuteybə Kaşğara yola düşür. Kaşğarı mühasirəyə almağa gedəndə xəlifə Vəlid ölür və Süleyman ibn Abdülməlik xəlifə oldu. Bu yeni xəlifə ilə heç yaxşı münasibətdə olmayan Kuteybə Kaşğar, kampaniyasından əl çəkir və xəlifəyə qarşı üsyan başlayır, 716-cı ildə 11 yaxını ilə birlikdə komandirləri tərəfindən başı kəsilərək öldürülür. Çünki Kuteybənin komandirləri xəlifəyə qarşı çıxmaq istəmədilər.
Böyük qırğın — CURCAN qırğını
Kuteybə və Haccacın ölümü ərəblərin türkləri islamlaşdırmaq və türk şəhərlərini talan etmək siyasətini dəyişdirmədi. Əvvəla, ərəblərdəki türk qorxusu ortadan qalxdığından, ərəblər Kuteybədən sonra eyni şəkildə Türk yurdlarına hücumlarını davam etdirdilər. Kuteybənin öldüyü 716-cı ildə Yezid ibn Muhelleb Xorasana bir vali təyin edildi. İlk iş olaraq Dağıstanı tutur. Dağıstanlı məlik, Saltekin, Yazitə qarşı uzun müddət müqavimət göstərdi. Sonda Dağıstan məğlub oldu. Şəhər talan edildi və 14000 adam öldürüldü.
Dağıstandan sonra ərəblər Curcana tərəf dönürlər. Curcan 300.000 dirhəmə qarşılıq vuruşmadan təslim olur. Yezid Curcandan ayrılıb Təbəristana yola düşür. Təbəristan məliyi, İsfehbed, Deylem meliyinin 10000 köməyi ilə müharibəyə başlayır. İsfehbed döyüşərkən Curcan xalqı qalxır və Əsəd ibn Abdullahın komandanlığı altında əsgərləri məhv edirlər.
Yezid qəzəblənir, Türkləri Curcanda məğlub edərkən, onların axıdılan qanıyla dəyirman işlədib, çörək yeyəcəyinə Allaha and içir. Əsgərlərini toplayaraq Curcan üzərinə hücum edir. Curcan bəyi şəhəri tərk edir və Curcan qalasına çəkilir. 7 aylıq müharibədən sonra qala təslim olur. Curcan bəyi öldürülür. Qaladakı əsgərlər əsir götürülür. Ərəblər daha sonra Curcan şəhərinə girirlər. Burada Kuteybə tərəfindən qətliama bənzər bir qırğın edilir. Türkləri öldürür və 4 tərəfdə sola və sağa ağaclardan asırlar. Allaha verdiyi vədini yerinə yetirmək üçün, əsir götürdüyü minlərlə türkü Enderiz vadisindəki çay kənarına sürükləyir və orada müdafiəsiz türkləri öldürür. Öldürülən türklərin qanını çaya tökür. Çay suyu ilə axan qandan gələcək dəyirmandan çıxan undan bişən çörəyi yeyir və Allaha verdiyi vədi yerinə yetirir.
Qırğından qalan qızların və qadınların beşdə biri xəlifə olaraq bir cariyə olaraq ayrıldıqdan sonra qalanları qənimət olaraq əsgərlər arasında paylandı. Mənbələr, Talkan qırğınında olduğu kimi Curcan qırğında təxminən 40.000 Türkün öldürüldüyünü söyləyir. 717-dən sonrakı dövr ərəblər arasında münaqişələr başlayır. Bu nöqtəyə diqqət yetirsəniz, ilk ərəb hücumları başlayanda Kibac xatun, digər Türk bəylərindən kömək istədi, ancaq istədiyi kömək verilmədi. Sonra bu köməyi göndərməyənlərin köməyə ehtiyacı oldu. Bu hadisələrdən türklərin o dövrdə aralarında tam birlik və həmrəylik əldə edə bilmədiklərini görürük.
717-ci ildə Ömer ibni Abdulaziz xəlifə oldu. İki il sonra xəstələndi və 719-cu ildə Yezid ibn Abdülməlik ilə əvəz olundu. Yezid ibn Abdülməlik ilə Yezid ibn Mehleb arasındakı münasibətlər yaxşı deyildi. Yezid ibn Mehleb həbs edildi, ancaq Yezid ibn Mehleb həbsdən qaçdı və Bəsrədə təşkilatlandı və Yezid ibn Abdülməlikə qarşı üsyan etdi. 721-ci ildə iki sərkərdə — Abbas və Meslemenin rəhbərliyi altında qurulan xilafət ordusu Yezid ibn Mehleb ilə döyüşür. Bu müharibədə Abbas və Yazit ibn Mehleb öldürüldü. Yezitin başı kəsilib xəlifə Yezit ibn Abdülməlikə göndərilir. Meslemə Mehlebə yaxın olan 300-ə yaxın insanın başlarını kəsərək öldürür.
ARDI VAR