Dr. Ahsen BATUR
Bu günə qədər davam edən Aryan (İran)-Turan tarixi tezisi, qərblilər tərəfdən inkişaf etdirilmiş tək tərəfli Qərb ırqçiliyinə əsaslanan bir tezisdir.
Bu tezisin məqsədi, Qərb (Mordik) tayfalarının dünyaya hökm etmək üçün imperializm vasitəsilə öz bilgilərinə elmi don geydirərək işğallara zəmin hazırlamaqdır. 17-ci əsrdə, Anglo-Sakson imperializmi hücum edərkən, bu daha çox məna qazandı.
Buna baxmayaraq, Qərbin bu tarixi tezisinin, bu günkü müzakirəsi, araşdırmalar nəticəsində yalanların ortaya çıxması, Qərbin yalanlarını ortaya qoyarkən dönüşü olmayan bir kimlik tapmağa aparır. Bu yol, bu günə qədər aldadılmış Şərq səltənətində kimlik tapmaq yoludur.
Türklərin tarixi vətənlərinin harada yerləşməsi məsələsi, Qərb akademiklərinin müzakirəsində dartışılmaz və Ural-Altay etəkləri Türk ata yurdu hesab olunur.
Əlbəttə ki, bu, klassik baxışdır, ancaq Qərb tarixçilərinin bunu müəyyən bir postulat olaraq qəbul edib müzakirə açmaması faktının arxasında başqa bir niyyətin olduğu sezilməkdədir.
Bu, yalnız Allahın türkləri Ural-Altayın ətrafında əli ilə yerləşdirdiyi kimi göstərilərək, digər bütün bölgələrdə «işğalçı» olduqlarını anlatmaq üşün düşünülmüşdür.
Əslində, Qərb dünyası bu gün də türkləri Anadoluda işğalçı bir ölkə hesab edir və onları çıxıb öz Vətənlərinə qayıtmalarının lazım olduğunu iddia edir.
(Özi çayının sahilində İskitlərə aid Soloxa Kurqanında tapılmış Qızıl daraq, Sankt-Peterburq)
Tarixi nəzərdən keçirərkən Türklərin Orta Asiyaya gəlmədən öncən Sibir və Monqolustanda yaşadıqları və sonra yavaş-yavaş Asiyanın ortasına, oradan da digər istiqamətlərə yayıldığı bildirilməkdədir.
Amma nə vaxt? Tarixi səhifələri açdırdığımızda, bu hadisələr e.ə. 3000 ildən 1000-ci illər arasında baş verdiyi yazılmaqdadır.
Avropalı və Rus tarixçilər, İskitləri Ari irqinə mənsub İran mənşəli bir xalq olaraq göstərməyə bayılırlar. Əsasən bunların heç birisi bu mövzunu araşdırmış filan deyil, yalnız özündən bir əvvəlkinin sözlərini təkrarlamaqla kifayətlənirlər.
Məsələn, Herodot və onun ardıcılları, İskitiləri VII əsrdə Qara dəniz sahillərinə yaxın bölgələrdə, əsasən də Krım yarımadası və ətrafında yaşayan bir xalq olaraq təqdim etmişlər və dünya tarix əsərlərinə də bu hadisə bu şəkildə yazılıb.
Lakin 2002-ci ildə Tuva vadisində olan məzarlar və mezarlardakı əşyaların araşdırılması nəticəsində İskitlərin hələ VI əsrdə bu bölgələrdə yaşadıqları həqiqəti aydın olunca, keçmişdəki bütün müddəalar zibilxanaya atıldı. Çünki bunun mənası, İskitlərin Avropa tərəflərindən gələn Ari bir xalq deyil, Asiyadan Qərbə doğru irəliləyən Turani bir xalq olduğu faktı idi.
Rus arxeologu S.İ. Rudenko «Donmuş məzarlar» da aşkarlalan ölünün cəsədini araşdırdıqdan sonra «Təəccüblüdür ki, bu ölü Mongoloiddir!» Deməkdən özünü saxlaya bilməmişdi, G. Thomsonun Peiasglar və Anadolunun köhnə xalqları üzərinə etdiyi araşdırmalar, Qərb tarixçi və arxeoloqların şüurlu və ya şüursuzca yalan söylədiyini ortaya qoyur.
Şüurlu və ya şüursuz sözlər burada təsadüfən seçilməyib. Bəziləri qəsdən tarixi faktları təhrif etmişdir. Bir çoxları isə şüursuzca, heç bir tənqidə varmadan əvvəlkilərin fikirlərini təkrarladılar.
Bu gün Kürd tarixinə dair eyni şeyi edirlər. Heç bir əsas olmadığı halda, kürdlərdən tarixin dərinliklərində on min, on beş min il əvvəl yaşamış və yer üzündə nümayəndəsi qalmamış xalqlara və uygarlıklara bağlamaqda, kürd ziyalıları da bu axmaqlıqları elmi sübutlar kimi eynilə təkrarlamaqdadırlar. Halbuki, yalnız axar sular nadir də olsa bir yerdə torpağın altına axaraq, irəlidə bir yerdə, bəzən çox uzaqlarda təkrar yer üzünə çıxarlar. Amma xalqlar axar su deyil. Yəni aradan beş- on min il keçdikdən və böyük bir tarixi fasilədən sonra ortaya çıxıb da, filan xalqın davamı və nümayəndəsi olduğunu iddia etsən, ancaq öz özünü aldatmış olarsan.
Bir xalqın etnogenezini araşdırmadan onun etnikliyi müəyyən edilə bilməz.
Kazanlı dilçi və tarixçi Nurixan Fattahın bu işə fərqli bir tezis və iddiası var. Əlbəttə ki, onun işində təqdim etdiyi fikirlər müzakirə edilə bilər. Bəlkə tamamilə rədd edilə bilər. Eyni fikirləri müxtəlif yollarla və daha sərt şəkildə müdafiə edənlər də vardı. Məsələn Ord. Prof. Misir tarixində Yusuf Ziya Özerin fikirləri işin müəllifi Fəttahın fikirlərini dəstəkləyir.
Osman Karatayın, Haluk Tarcanın, Kazım Mirşanın və yuxarıda sözü keçən G. Thomsonun əsərləri bu mövzuda diqətlə incələnməlidir. Xüsusilə, Kazım Mirşanın Anadoluda və Avropadakı runik yazılarının çoxunun Batılılar tərəfindən görülməməsinə baxmayaraq dəstəklənməsi lazımdır.
Xalqlar tarixdən silinə bilərlər, ancaq onlar hakim olduqları torpaqlarda bəzi izləri buraxırlar.
Buralardakı Runik yazılı kitabələr göydən zəmbillə enmədiyini və Asiyadakı Runik yazılı kitabələrin Türk kitabələriylə böyük bənzərliklər ifadə etdiyini görə, geriyə bunlardan hansının əvvəl olduğunun təsbit edilməsi qalır. Qarışılaşdırma-karbonlama prosesi süxurlarda araşdırılması hələlik mümkün deyil.
Çünki bu məsələnin həlli, Asiyadanmı Qərbə doğru, yoxsa Qərbdən və Yaxın Şərqdənmi Asiyaya doğru köçlərin edildiyi müzakirəsinə da son nöqtəni qoymuş olacaq. Bir çox Türk tarixçisi, Ön Türklərin Milad öncəsi əsrlərdə və hətta min illiklərdə Asiyadan Batı və Yaxın Şərqə doğru köçlər reallaşdırdiqları, bu səbəbdən ilk ata yurdun Asiyanın içlərində (Cənubi Sibir, Qərbi Monqolustan) olduğu qənaətindədirlər.
Məsələn, türk qövmlərinin sayını 56-dan 60-a çıxaran Kazanlı Həsən Ata əl-Abese bu görüşü müdafiə edir. Onun sözlərinə görə, yalnız türk xalqları deyil, dünyanın bütün xalqları Turandan yayılmışdılar.
N. Fattah, qəti olaraq Tatarların atalarının Anadoluda, Giridde, Misirdə, Həbəşistanda yaşayan protoTürk xalqlar olduğunu irəli sürməkdə və bunu etnonim, toponim, hidronimlerle, köhnə dastanlarda bəhs edilən ənənə və ənənələr arasındakı bənzərliklərlə izah üçün çalışır.
Lakin bu məsələ quru iddialarla mümkün deyil. Razı edici dəlillər, yazılı sənədlər, tarixi yadigarlardan nümunələr gətirilmədən irəli sürülən fikirlər, yalnız bir kanaattir və subyektiv fikirdir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Qərb tarixçi və antropoloqların Türklərə ata yurd olaraq Ural-Altay ətəklərini göstərmələri, eyni görüşün Türk elm adamları tərəfindən qəbul edilməsi, tarixin müəyyən bir dövründən sonra üçün doğrudur və etibarlıdır. Ancaq bizim problemimiz, Türklərin ondan əvvəl olduğu yerin tapılmasıdır.
Hazırda bunun üçün heç bir meyar yoxdur. Əsərin müəllifi N. Fattah, qəti olaraq Tatarların atalarının Anadoluda, Kiritdə, Misirdə, Həbəşistanda yaşayan protoTürk xalqlar olduğunu irəli sürməkdə və bunu etnonim, toponim, hidronimlerle, köhnə dastanlarda bəhs edilən adət və ənənələr arasındakı oxşarlıqlarla izah etməyə çalışır.
Lakin bu, qəti bir müddəa deyil, bir tezisdir.
Tatar adı haqqında bir qədər sonra danışılacaq. Çünki bəzən tarixdə bəzi xalqlar atalarının keçmişdə heç bir əlaqəsi olmayan xalqların adlarını ala bilərlər.
Lakin arxeoloji və tarixi məlumatların səssiz qaldığı yerlərdə, dastanlar və əfsanələr, müqəddəs kitablardakı eyhamlardan dişə toxunar bir şeylər çıxarıla bilər. Çünki unutmamaq lazımdır ki, dastanlar bəzi tarixi həqiqətlərdən çıxarlar və sətiraltı, bilinməyən bəzi tarixi müəmmalar həll edəcək məlumatlar ehtiva edərlər.
Məsələn, Misirli yazar Enis Mansur «Göydən enən» adlı əsərində, əfsanəvi kral Minosun Asiyada Minas şəklini aldığını irəli sürməkdədir.
Məlum olduğu kimi, Kral Minos xronoloji olaraq Manasdan daha erkən tarixə malikdir.
Türklərin ilk vətəni Anadolu və Yaxın Şərq torpaqları olduğuna dair qəti sübutlar təmin etmək çətindir; ancaq qeyd etdiyimiz kimi, əfsanələr bir işıq təqdim edə bilərlər. Məsələn, Əbul Qazi Bahadırxanın «Şəcərə-i Türk» adlı əsərində Nuh peyğəmbərin Tufandan sonra yer üzünü üç oğlu arasında paylaştırdığı ifadə edilərək, hər birini bir istiqamətə; «Xamı Hindistan tərəflərinə, Şamı İran, Yafəsin də şimal ölkələrinə [Turana] göndərdiyi qeyd olunur.» Əbul Qazinin, əsərini qismən Mirza Uluğ-bəyin Dörd Ulus Tarixinə, lakin ağırlıqlı Rəşid əl-Din əsərlərinə əsaslanaraq yazıldığı başa düşülür.
Çünki hər üç əsərdə Tufanla əlaqədar verilən tarixlər, Tövratda bildirilən tarixlərlə üst-üstə düşməkdədir, Reşidüddinin də Yəhudi əsilli olduğu göz önündə saxlanılsa, bu tarixlərin, Tövrata dayandırılması normaldır, lakin bunun da heç bir inandırıcı tərəfi yoxdur. Əsasən, özü də tarixçi deyil, maliyəçidir və sırf monqollara şirin görünmək üçün, o sıralar işsiz gəzən bəzi elm adamlarına hazırlatdığı risalələri tənqid süzgəcindən keçirmədən eyniylə öz əsərinə atmışdır. «Rəşidəddini eyniylə təkrarlayan Mirzə Uluğbəy, əsərinin bir yerində,» Turan torpaqlarını və Türkistanı, Yafes aleyhissəlama ayırmışdı.
Başqa bir yerdə isə, «Yafəs ibni Nuh, Cudi dağından endikdən sonra, Allahın əmri ilə Şərq (Məşriq) tərəfinə yönəldi» və həmçinin atası Nuha müraciət edərək, «Mənə verdiyin yerlərdə iqlim quraqmış, lazım olduğunda yağış yağdıracaq bir dua öyrət, dedi . Nuh ona ism-i azam duasını öyrətdi və Yada (ya da Cada) daşını ona verdi.
Bu hekayənin daha inandırıcı bir şey yoxdur, bir-birindən kopyalanan bir əfsanəni anladılır. Daşqın bütün Yer üzündə hər yeri basdığı və ya regional bir fenomen olub-olmadığın, suyun neçə metr artdığı müzakirə edılməlidir. Çünki Daşqın hadisəsi demək olar ki, hər bir xalqın ənənəvi inanclarından biridir. Mayalılara baxın. Su daşqınları onların öz ölkələrində olub, lakin bu məsələ kimsəni maraqlandırmır.
Bizi daha çox maraqlandıran şey, Türkün atası Yafəsi Nuhun Turan ölkələrinə göndərməsidir. Beləliklə, o, əvvəllər orada deyildi və Daşqından əvvəl Yer üzü xalqlar tərəfindən məskun olunmuşdu. Bu günədək Nuhun gəmisi heç yerdə tapılmadı. İndiyə qədər heç bir iz tapılmadı. Digər tərəfdən, bir ata öz övladlarını səbəbsiz olaraq uzaq torpaqlara göndərməsi və orada məskunlaşmalarını tələb etməsi mənasızdır. Yəni bu hadisəni doğru qəbul etsək belə, Nuhun ailəsiylə birlikdə Tufandan sonra, uzun illər yaşadığı bilinir, bu ehtimal əgər hadisə doğrudursa, bu uzun illər ərzində olduqları yerdə əhali kəsafəti başlamış və torpaqlar çatmaz olunca, oğullarını xalqlarıyla birlikdə göndərmişdir. Belə bir izahat daha məntiqli olur. Ancaq bu hadisənin baş verdiyi zaman və məkan hələ bilinmir. Quranda Daşqının təsviri çox qısadır və tarix verilmir. İslami təfsir mövzusundakı məlumatlar isə yəhudi mənşəlidir və tamamilə Tövrata əsaslanır. Bu da bizim üçün gərəkli bir şey deyil.
(Hutchinsonun “Story of the Nations” («Millətlər Öyküsü»), Hindistanın Aryan girişinin nümayəndəsi, miladdan öncə 3600-cı illər).
Burada ilk ata yurdun Turan-zəmin və bu arada Ural-Altay ətəkləri olduğu, daha sonra müxtəlif səbəblərlə oradan Qərbə və Yaxın Şərqə doğru, köçlər yaşandığı; məsələn, Sumerlilərin Yulduz (Yıldız) Vadisindən köç etdiyini və bu səbəbdən ilk vətən Asiyada olduğunu bildirir.
Əslində, Z.V. Toğan «Türklərin vətəni Orta Asiyadır»-deyə kəskin fikir bildirir. Ordinaryüs professor titulu alan bir insanın bir vətəndaşın vətənini təyin edərkən tarix zonasını göstərməməsi anlaşılamır. Hətta biz də mötəbər tarixçilərdən qəbul edilən Laszlo Rasonyi daxil Türk ana yurdunun İndogerman ana yurdunun yanında və bugünkü Qazaxıstanda olması lazım olduğunu müdafiə edərkən, müəyyən bir tarixi dilimi verməz. Gərək Ari köç və istilaları, istərsə də Türklərin ata yurdunun Asiyada yerlərə qoşulmaq üçün müəyyən bir tarix vermir, çoxu dəfə «Miladdan bir neçə min il əvvəl», bəzən «Miladdan 3-5 min il», bəzən «on -on beş min il əvvəl» kimi yuvarlaq sözlərlə geçiştirilməsi, kimsənin əlində irəliyə sürəcəyi bir dəlilin olmamasından qaynaqlanır.
Bizim qənaətimizə görə, tarix əvvəli dövrlərdə xalqlar, müxtəlif səbəblərlə (quraqlıq, əhali kəsafəti və ya güclü bir düşmənin itməsi) oradan oraya savrulmuş və sonunda hər biri bir yerdə qərar etmişdir.
Türklər, başqa dövrlərdə çağırıldıqlarına baxmayaraq, oradan atıldıqdan sonra Ural-Altay ətrafında qərar verdilər və oradan müxtəlif istiqamətlərə yayıldılar. Buna görə, heç bir millətin ilk ata-baba yurdu harada olmağı barədə müəyyən bir qərar verilə bilməz. Üstəlik, xalqlar bəzən köç etdiyində bir yerdə yaşamırlar və ya vətənə qayıtdıqda və ya geri dönməyə çalışırlar. Məsələn, Nedao müharibəsindən sonra, Hunların Şərqə geri çəkilməsini istədikləri bilinir, amma müvəffəq olmadılar. Ancaq, daha sonra da işarə ediləcəyi kimi, Qərbdən şərqə doğru bir Ari istilası reallaşdığı iddiası, yalnız və yalnız siyasi məqsədlərlə emal edilmiş hiyləgər bir yalandan ibarətdir.