AZƏRBAYCAN ADININ MƏNASINI İZAH EDƏN 12 FƏRZİYYƏ

I hissə aşağıdakı linkdə

AZƏRBAYCAN ADININ MƏNASINI İZAH EDƏN 12 FƏRZİYYƏ

II hissə

Azərbaycan adının mənasını izah edən daha bir fərziyyə yəhudi əsilli İslam və İlxani tarixçisi Fəzlullah Rəşid əd-Dinin (1247–1318) “Oğuz-namə” adlı əsərində verilmişdir:

  1. “Oğuzlar Azərbaycan vilayətini də ələ keçirdilər. Oğuz öz atlarını Ucanın geniş, gözəl çəmənliklərinə və otlaqlarına buraxdı. Orada olduqları zaman Oğuz əmr etdi ki, hər bir kəs öz ətəyində torpaq gətirib müəyyən bir yerə töksün və beləliklə, orada təpə ucalsın. Əvvəlcə onun özü ətəyində torpaq gətirib həmin yerə tökdü. Bunu şəxsən etdiyinə görə döyüşçülərin hamısı ətəklərində torpaq gətirib ora tökdülər. Böyük bir təpə yarandı. Onu Azərbaycan adlandırdılar. Türkcə azər uca, bayqan isə varlıların, uluların məskəni deməkdir. Bu ölkə belə bir adla tanındı və məhz ona görə də bugün Azərbaycan adlanır”.

İzah. Fəzlullah Rəşid əd-Dinin qələmə aldığı variantın həqiqətəuyğunluğunu müəyyənləşdirmək üçün Azərbaycan adını əvvəlcə elemenlərə bölək, sonra isə hər bir elementi ayrılıqda tədqiq edək:

  • Az–ər. Böyük türk filosofu və dilçisi Mahmud Kaşğari (1029–1126) “Divani lüğət ət-türk” adlı əsərində göstərmişdir ki, türk dilində “aziz yir” ifadəsi hündür, yüksək yeri bildirir. “Aziz yir” kəlməsilə “azər” sözü arasında bənzərlik tam deyil. Amma onu da nəzərə almalıyıq ki, “aziz yir” ifadəsi şifahi nitqdə zamanla “azir” və ya “azer” şəklinə də düşə bilərdi.
  • Bay. “Qədim türk dili lüğəti”nə əsasən, “bay” varlı, zəngin deməkdir.
  • Can. Divara, hasara çuvaş dilində “xume”, monqol dilində “xana” deyilir. İran dillərində isə “xanə” sözü evi bildirir. Fin dilində “huone” (otaq), ingilis dilində “home” (ev), Azərbaycan dilində isə “koma” (kiçik, sadə ev) sözü vardır. Vətən ingilis dilində “homeland”, macar dilində “hon” sözü ilə ifadə edilir.

Avrasiyada yayılmış dillərin əksəriyyəti üçün ümumi olan belə misallar kifayət qədərdir. Onları çəkməklə göstərmək istəyirik ki, Azərbaycan toponiminin sonuncu “can” (kan) hissəsi həqiqətən də vətən, ölkə, məskən kimi mənaları daşıya bilər. Beləliklə, Fəzlullah Rəşid əd-Dinin variantına görə, Azərbaycan adı dörd hissədən ibarətdir:

  • Az – aziz, yəni hündür.
  • Ər, er, ir – yer.
  • Bay – varlı, zəngin, bəy.
  • Can (kan) – ölkə, məskən, ev.

Qeyd. Onu da vurğulayaq ki, Fəzlullah Rəşid əd-Dinin sözügedən fərziyyəsi Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə məhz bu yazıda belə bir üsulla tədqiq edilmiş, qədim türk dilindəki “aziz yir” ifadəsi Azərbaycan toponiminin “azər” hissəsilə müqayisə olunmuşdur.

Növbəti iki fərziyyə fransız əsilli İngiltərə səyyahı Jean-Baptiste Chardinin (1643–1713) “Jean Chardinin səyahətnaməsi” adlı əsərindəndir:

  1. “İranlılar deyirlər ki, bu əyalət Azərbaycan, yəni od yeri və ya od ölkəsi adlanmışdır. Çünki ən məşhur od məbədi burada tikilmişdir. Az yiyəlik halın artiklidir. Qədim Şərq idiomlarının əksəriyyətində olduğu kimi, əski pars dilində də oda ər və ya ur deyilir. Pekan isə yer, yaxud ölkə anlamını verir”.
  2. “İranlılar onu (Midiyanı) Azərbeyan və ya Azurpekan adlandırırlar. Bəzi adamlar onu Asurpekan şəklində tələffüz edir və yazırlar. Bu da Assur ölkəsi deməkdir. Deyirlər ki, bu böyük əyalət vaxtilə Assuriya dövlətinin tərkibində olduğuna görə onu Assur adlandırmışlar”.

Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794–1847) isə Azərbaycan sözünü xalqımızın qəhrəman oğlu Babəkin (798–838) adı ilə əlaqələndirirdi. O, “Gülüstani-İrəm” adlı əsərində yazırdı:

  1. “Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan ifadəsindəndir. Ərəblər onu Azər-Babəcan kimi tələffüz edirlər. Azərbaycan Babəkin atəşi deməkdir. Hər halda, bizə məlumdur ki, atəşpərəstlik bugün Azərbaycan adlandırılan məmləkətdə zühur etmişdir”.

Doqquzuncu fərziyyəni birinci və dördüncü fərziyyələrin sintezinin nəticəsi kimi irəli sürürük:

  1. “Ola bilsin ki, Atropat e.ə. IV əsrdə yaşamış Azərbaycan hökmdarının adı deyil, ləqəbi idi. Bu halda mümkündür ki, atropat (atəş keçikçisi) sözü həmin şahın, əslində, kahin və ya din xadimi olduğunu göstərirdi”.

Amma bir məsələ də var ki, tarixi mənbələrdəki məlumatlar e.ə. IV əsr zərdüştiliyində od məbədlərinin mövcudluğunu şübhə altına alır. Əsaslı ehtimala görə, od elementini zərdüştiliyə eramızın III əsrinin əvvəllərində Sasanilər daxil etmişlər.

Ardı var…

Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü Araz Şəhrili

Bu xəbəri paylaşın: