Əsgəran, Ağdam, Tiqranakert. Cəbhə bölgəsi Qarabağ

REDAKSİYADAN: Onsuz da bir dərdə dərman olmayan Elmlər Akademiyası, Ramiz Mehdiyevin gəlişiylə «Ailə problemləri məsləhətxanası»na, yaxud da vəzifədən rəzilcəsinə çıxarılan kadrların «Etiraf pəncərəsi»nə (İspoved) çevrilib. Dövlət rəhbərinin günbəgün genişlənməkdə olan islahatçı addımlarından narahat olan qüvvələr özlərini Ramiz dayılarının hüzuruna yetirməkdədirlər.

Düşmən isə Xocavənddə Njdeyə heykəl qoyur, Şuşada birbəbir arxitektura nümunələrimizi erçməni abidələri kimi təqdim edir, Ağdamın Şahbulaq kəndində Tiqrankert axtarır, Ağdərədəki Albaniyanın türk məbədlərinə hay-boş məzmunu verir və xalçalarımızı erməni xalçası kimi təqdim etməkdədir. Bunlara cavab hazırlamalı olan EA isə vur-hayla toyda oynayanların arasında xain axtarışı aparır. Bu yazını (http://xn--fishki-qyde.net/) elm adına dəxliniz varsa, oxuyun və şəkillərə də diqqət edin. Siz, kimə xidmət etdiyinizi görəcəksiniz…

http://xn--fishki-qyde.net/ Köhnə İrəvan-Bakı avtomobil yolunun bir hissəsi: Stepanakert (Xankəndi). Xankəndindən sonra ön xəttdəki Ağdam xarabalıqları yüksək gərginlikdən partlamış közərmə lampasının telinə bənzəyir.

Əsasən bu yol Qarabağ münaqişəsinin əsas səhnəsi olan Xaçın vadisindən keşən bir yol idi. Bu yaxınlarda artıq onun başlanğıcını — «Biz — bizim dağlarımız!» abidəsini göstərmişdim, vağzalın xarabalıqlarını və məşhur Xocalını göstərdim. Bu gün daha da irəliləyəcəyik — səyyaha qanuni yolla cəbhə xəttinə çıxmaq imkanı verən nəhəng bir qala Əsgəran qəsəbəsinə (2,4 min sakin) və Ağdam xarabalıqlarının arxasında dayanan qədim Tigranakert olan muzeyə gedəcəyik.

Xocalıdan Əsgərana qədər heç üç kilometr də yoxdur və Xocalı qırğını 1992-ci il fevralın sonunda Əsgəran yaxınlığında baş vermişdi.

Müharibənin başlanğıcından bəri Xocalıda yığılan azərbaycanlı mülki əhali, Xocalı şəhəri Ermənistan ordusu tərəfindən ələ keçirdikdən sonra Ağdama köçməyə çalışmışdılar. Qarqar çayı vadisi boyunca (biz də Şuşanın özündən enirik) onlar üçün bir dəhliz qoyulsa da, qaçqınların özləri bu dəhlizdən xəbərdar deyildilər. Əsgəran ətrafındakı dağlarda yüzlərlə insan o gecə erməni nəzarət-buraxılış məntəqələrinin atəşi altında öldü, yaxud itkin düşdü və donub öldülər. Əsgəranı itkisiz keçmək qorxmuş insanlar üçün asan iş deyildi: Xaçın vadisi burada bir kilometrə qədər daralır.

Hələ 1740-1750-ci illərdə bu cür daralma Zaqafqaziyada çılğın Nadir şahın qəzəbindən gizlənən, Cavanşirlərin Xorasan qəbiləsindən olan, məğlub komandir Pənah Əli Xan tərəfindən təqdir edilmişdi. 1747-ci ildə Nadirin ölümündən sonra qəbilənin qalan hissəsi Xorasandan buraya köçürüldü. 1749-cu ildə Pənah-Əli Aran Qarabağın çöllərində yeni bir xanlıq qurdu və 1752-ci ildə erməni şahzadələrindən (məliklərdən) biri ilə əlbir olaraq «Dağlıq Qarabağı aldı». «Düzənlik»dəki illərində xanlığın mərkəzi Bayat (indi Azərbaycanın «nəzarət altındakı» bölgəsində), Ağdam və Şahbulaq (getdiyimiz yer) və 1750-ci illərdən bəri «dağlar kralı» Şuşa idi. Vadinin ən dar hissəsində, ermənilərin Mayraberd kəndi yaxınlığında («berd» kökünün o zamana qədər heç bir iz qoymadan yox olmuş köhnə bir qalaya işarə etdiyi deyilir) Pənah-Əli qarnizon qurdu. Şəhərin hazırkı adı onunla bağlıdır: «əsgər» tərcüməsində «военный». Növbəti xan İbrahim-Xəlil, İranın qarışıqlıqdan qurtulduğunu və şahının yenidən öz qılıncını Qafqaza tərəf çəkdiyini görüb 1778-79-cu illərdə bu qarnizonu vadinin kənarlarını qala divarı ilə möhkəmləndirdi.

Beləliklə, Əsgəran qalası Şuşaya uzaq yanaşmalardan onu müdafiə etdi və İran ordusu bu divarların altında dəfələrlə göründü. Əsgəranın son döyüşü 1826-cı ildə, 40 minlik Şah ordusunun Şuşadan Azərbaycan xanını deyil, rus generalı Cozef Reuttu qovmağa çalışdığı zaman baş verdi. Və əgər Şuşanı ən son texnika ilə silahlanmış bir rus qarnizonu müdafiə edirdisə, burada düşməni erməni milisləri qarşıladı. Əsgəran o zaman yıxıldı, Şuşa sağ qaldı, lakin hər iki qalanın orta əsr istehkamları o zamana qədər geri dönməz olaraq köhnəlmişdi.

Qalanın adıyla adlandırılan Əsgəran darvazası, ovalıqdakı divarları Qarqar yudu, lakin divarların və qüllələrin hər iki tərəfindəki yamaclardan daha yüksək olan yerlər mükəmməl şəkildə qorunub saxlanıldı. Sağ sahil hissəsinə ümumiyyətlə uzaqdan heyran olunursa da, Bakı şossesi qalanın sol sahil hissəsindən keçir.

Üstündə Əsgəran qapısının kilidi olan Üst Qapı görünür:

Ümumiyyətlə, relyefi nəzərə almasaq, deyərdim ki, Əsgəran qalası Şuşa qalasından da möhtəşəmdir. Yuxarıdan İvanqorod və ya Koporyeni xatırlamağınıza səbəb olan bu orta əsr divarlarının əslində bizim Petropavlovsk və ya Novodvinsk qalalarından daha gənc olması təəccüblüdür.

Qala kvadrat bir həyətə bənzəyir.

Bərpa işləri ilə nizamsız formada məşğul olublar, 2005-ci ildən bəri burada bu işlər davam edir. Qalanın içərisinə yığılmış lövhələrdə bir növ monoqram və ya bir gerbin təsviri var:

Ancaq kimsə qüllələrdən birində mədəni istirahət edirdi:

Qüllələrdən maraqlı mənzərələr açıqlır. Vadi boyu — Qarqar ovalığında bir magistral yol, tarlalar və bağlar, digər tərəfdəki şərq istehkamları və Xocalı xalqının qanı hopan təpələr

Divarlar şəhərin başı üstündədir…

Yəqin ki, Əsgəran Rusiyanın nəzarəti altında açıq şəkildə genişlənib — Əsgəran artıq divarların xarici tərəfindədir, burada şahlar və xanlar dövründəki müharibələr onu külə döndərmiş olardı. Xaçın Vadisinin hüdudları üfüqə enir.

1967-ci ildə Əsgəran şəhər tipli qəsəbə oldu və bu şəhər statusdan istifadə etməsə də, «Artsax» respublikasında bir şəhər oldu.

Müharibədən əvvəl orada neçə nəfərin yaşadığını dəqiq bilmirəm, amma çox güman ki, indiki say 2500 nəfərdən çox deyil — əvvəldən mono-milli Əsgəran Qarabağdakı bir erməni qalası idi.

Qala divarlarından Surb-Astvatsatsin kilsəsini (2002) görmək olar, haradasa qaladan çıxaraq kənd küçələrində gəzdik.

Əsgəran mərkəzinə daha yaxın bir yerdə tutqun görünüşlü beş mərtəbəli bina və müharibə nəticəsində dağıdılan binaların əvəzinə bir neçə yeni bina var.

Bir qazonun üstündə Böyük Vətən müharibəsi və Qarabağ müharibəsi abidələri var:

Yamac boyunca döngədən sonra eyni magistral yolun kəsildiyi Şaumyan küçəsinə endik. Gördüyünüz kimi, Əsgəran olduqca baxımlı görünür və bu mənada «Artsaxın» daxili bölgələrindən, daha çox Stepanakertə oxşayır:

Haradasa bir yerdə rus dilində qüsursuz danışan yerli sakin bizi çay içməyə dəvət etdi — «Mayrik» ailə kafesinə girdik, görünürdü ki, regional turizm şöbəsi ilə bu adam «dil tapıb». Həyətdə üzüm vardı, zoğal qurudulurdu və sahibə bizim üçün bir süfrə açdı, burada Artsaxdakı həyat haqqında çox şey danışmağı bacardı. Ancaq işini də unutmadı — çox da turist olmayan bir şəhərdəki kafesi əvvəlcədən sifarişlə yerli sakinlər üçün işləyir, amma buradan hər zaman meyvə və ya dağ otları almaq olar, sahibəsi əvvəl yaşadığı Azərbaycandakı köhnə yaşayış yerindən gətirdiyi çay reseptlərini də ala bilərsiniz. Mayrik bizi yaxşı və pulsuz yedizdirdi.

Planlaşdırılmamış bir nahar yeməyindən sonra Əsgərandan çıxış istiqamətində hərəkət etdik. Çayın yaxınlığındakı ovalıqda, 1930-cu illərdə qoyulmuş, lakin yalnız 1978-ci ildə yenidən qurulmuş, sovet üslublu 914 mm yolda Yevlaxdan Stepanakertə qədər tərk edilmiş bir dəmir yolu stansiyasını və ya bu qəribə xəttin bəzi digər stansiya binalarını görməyə ümid edirdim. Və yolun altındakı bir çox evlər görünürdü, amma heç biri o deyildi:

Digər tərəfdən, kilsənin fonunda keçmiş dövrün izlərini əks etdirən mədəniyyət evi vardı. «İncəsənət xalqa məxsusdur» yaxşı bir şüardır, amma ZAQAFQAZİYADA hansı xalq üçünsə, bu heç nəzəri bir sual deyil.

Əsgərandan çıxarkən ovadan isti düşmənçilik və narahatlıq əsir. 22 fevral 1988-ci ildə bir yerdə bu yolda, Qarabağ müharibəsinin etibarlı bilinən ilk qanı töküldü. Sonra Əsgərandan olan ermənilər və Ağdamlı azərbaycanlılar qarşı-qarşıya vuruşmağa getdilər, ancaq o qədər böyük izdiham içində dava-dalaş döyüşə çevrildi və bu döyüşdə iki azərbaycanlı öldürüldü — biri erməni bıçağından, digəri isə öz soydaşı olan milisin gülləsindən(?!). İlk qan tabuların qaldırılmasıdır və bir neçə gündən sonra azərbaycanlılar Sumqayıtda erməniləri öldürürdülər.

Əsgərandan önə doğru, postamentdə də olsa, bir tank görünür:

Ancaq gizlənən qorxu özünü biruzə verir və indi başqa bir gəzintini nəzərdə tutaraq cəbhəyə doğru irəliləməyə davam edirik. Dəmir yolunun qalıqlarını görmək istədiyim tarlalarda bəzi xarabalıqlar nəzərə çarpırdı. Xəritədə, xətt magistral yolun sağındakı Qarqar yaxınlığındakı ovalıq boyunca uzanır, bu mənzərə sol tərəfdəki yamacdan daha yüksəkdir … amma bəlkə də ensiz dəmir yolu tam normal bir xəttin olduğu yerdən keçirmiş və bəlkə də bunlar onun qalıqlarıdır?

Ardı var…

Müəllif: VARANDEJ

Bu xəbəri paylaşın: