Şimalda İtil, şərqdə Xəzər, qərbdə Qara dəniz və Şərqi Anadolu, cənubda Mesopotamiya sərhədlər kimi çəkildikdə, bölgədəki əsərləri Runik yazının mənşəyi baxımından qiymətləndirdikdə maraqlı məsələlər ortaya çıxır.
Burada xüsusən Şərqi Anadolunun, Azərbaycan və Qafqazın tapıntılarını Qazaxıstan və Sibir ölkələri ilə müqayisə etmək istərdik.
Məlumdur ki, Anadolunun bir çox yerlərində eradan əvvələ aid olan daş və mağara şəkilləri var.
Bunlardan, xüsusilə Adıyaman, Malatya, Qars, Van və Hakkaridə olanlar diqqət çəkir.
Oktay Bellinin Van bölgəsi, Muvaffak Uyanıkın Hakkari Gevaruk və Tirin platosu şəkillərinin də, Azərbaycan Qobustan yazılarına bənzədiyi aydın görünür. Qobustan qaya rəsmləri Qazaxstan və Şimali Qafqazdakı Teşikle və Zelençuk Kray qaya rəsmlərinin məzmununa bənzərdir.
Arxeoloqlar Şərqi Anadolunun mağara divarlarında olan insanların, tanrıların, tanrıçaların, günəşin və heyvanların şəkillərinin 15 min il əvvələ aid olduğunu söyləyirlər. Yüksekova Gevaruk kəndindəki qoç heykəlinin relyefi və Erzurumdakı Cunni Mağaralardakı yazı Şimali Qafqazda olan yazılara bənzəyir.
Azərbaycanın Qobustan qayalıqlarında tapılan rəsmlər yazı dövrünə aid olan qalıqların bəzi motivlərinin ZelencükKrayda Xəzər dənizi qaya türbələrindəki qaya resimleri, Teşikle qəsəbəsi və Qazaxıstan Kara Sıg (Kurqun Sin daşının bir filialı) ilə müqayisədə eyni olması, bu kitabələrin yenidən qiymətləndirilməsinin vacibliyini ortaya qoyur. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, bu yazıların müqayisəsi bəzi qərb alimlərinin Vikinqlərin İsveçdən Qafqaza, Bakıya və Qazaxıstana keçdiyini iddia etmələrinin yanlış olmasını açıq surətdə sübut edəcək.
Aydındır ki, Şərqi Anadoluda, Azərbaycan və Qafqazda yerləşən bu qaya mağarasının rəsmləri Misir və Mezopotamiyada olan heterografik formalardan məzmun və forma baxımından çox fərqlidir. Digər tərəfdən, bu əsərlərin məzmunu və forması arasındakı bənzərlik diqqət çəkir.
Bu əsərlərə əsasən, xüsusən Şərqi Anadolunun (Van, Hakkari, Trabzon, Ərzurum), Azərbaycan (Qobustan qayaları) və Şimali Qafqaz (Elbrus rayonu) mərkəzlərində, Runik (Göktürk) yazı ideoqram / E piktogram və damğa dövrləri Qafqazda keçildiyini söyləyə bilərik.
Bu müzakirələr, Runik yazı adlandırdığımız yazını yaradan və yayan insanların «Ana Vətən»ini ortaya qoyur.
Sümerdəki türkcə sözlərin varlığını və səs uyğunluğunu ortaya qoyan O. N. Tuna, Sümer dövründə, yəni M.Ö. 3500-cü illərdə Şərqi Anadolu və Mezopotamiyanın şimalında şumerlərlə iç-içə yaşayan və ya qonşu olan bir Türk varlığının olması ortaya çıxır.
Şərqi Anadoluda Hakkari, Van və Ərzurum kimi qaya və mağara rəsmlərinin Qazaxıstanda və xüsusilə Şimali Qafqazda Azərbaycanın Qobustan Yazıları və Enclave, Zelençuk Krayda və Sutul daş mağara rəsmləri ilə motivləri və təbiəti baxımından eyni olması təsadüf deyil.
Hətta bu gün Şimali Qafqazın tapıntıları arasında tez-tez rastlanması və Göktürk yazısının Qafqaz versiyası Şərqi Avropa və Orta Asiya versiyalarından daha qədim olmasının özü bir xüsusdur.
Çin mədəniyyət muzeyində tapılan e.ə. 3000-ci illərin mumiyasına aid qumaşın anatomik görünüşün Qafqaz türklərinə aid olmasının üzə çıxması e.ə. 3000-ci illərdə Qafqazda mövcud olan Türk sivilizasiyasının yüksək inkişafını ortaya qoyan mühüm bir faktdır.
Bu məlumatın işığında, günümüzün Şərqi Anadolu, Azərbaycan və Şimali Qafqazdakı türklər, bu coğrafiyada e.ə. 3500-cü ildən daha öncəki minillikdə mövcud olduğunu təsəvvür edə bilərik.
Yrd. Doç. Dr. İsmail Doğan