Diqqəti cəlb edəcək bir tablo.
1797-ci ildə hazırlanan bu tablodur, Lids qubernatoru-Dük tərəfindən Osmanlı səfirinin qəbul edilməsini əks etdirir. Tablodan gördüyümüz kimi, Osmanlı səfiri padişahın ətəyini öpməyə çalışırmış kimi əyildiyi görünür. Dük oturmuş, onun yanında köməkçisi əlini açmış və Osmanlı səfirinə işarət etməkdən qürur duyduğu görünür. Bura qədər hər şey normal. Nədən? Həmişə dediyimiz kimi, Osmanlı İmperiyasının son 300 ili torpaq və prestij itkiləri ilə keçmişdir. Ancaq burada normal olmayan bir şey vardır. Hazır olun…
Bu tablo bir çox səhifədə olduğu kimi soas. ac. uk. adındadır. O, həmçinin Britaniyanın rəsmi bir arxiv səhifəsində qeydə alınmışdır. Bunu özünüz görə bilərsiniz. Tablonun altında aşağıdakılar yazılmışdır: »To His Grace the Duke of Leeds Governor of the United Turkey Company, London 1797». Bu orijinal tablonun tam eynidir! Bax Türkiyə üçün »United Turkey Company» deyir. Yəni Birləşmiş Türkiyə şirkəti yazılıb. Adamlar 220 il öncə Osmanlı dövlətini «şirkət» hesab edirmişlər. Burada nə var ki?
O dövrdə İngilislərlə ortaq olduğumuzu bildirməkdə fayda var. «Düzdür, İngilislər Osmanlı siyasətində çox böyük rollar oynamışlar.
Bunlardan biri Stratford Canning adlı diplomatdır. 1827-ci ildə İngilislər ruslara qoşularaq Osmanlı donanmasını məhv etdikdə (Navarino dəniz müharibəsində) bu diplomat Osmanlılara xəyanət etdi və yenidən İngiltərəyə qaçdı!
İndi sizə bir sual. Bu gün hansı dövlət adamı Türkiyə üçün: »Türkiyə bir anonim şirkətdir» demişdir?
Başqa bir söz demək lazım deyil …
“Qətiyyən qapını acıq qoymayın, fərqinə varmadan sona qədər açılar» (Mustafa Kamal ATATÜRK).
Başqa hansı şirkətlər vardır?
1. Şərq — Cənub-Şərqi Asiya və Hindistanın kolonizasiya şirkəti. The East India Company was an English company formed for the exploitation of trade with East and Southeast Asia and India. Şərqi Hindistan şirkəti, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya və Hindistanın ticari istismarı üçün yaradılan bir İngilis şirkəti idi. 31 dekabr 1600-cü ildə kral nizamnaməsi ilə birləşmiş İngiltərə inhisarçı bir ticarət t.şkilatı olaraq işə başladı və beləliklə İngiltərənin Şərqi Hindistan ədviyyə ticarətində iştirak etdi.
2.Kanadanı İstismar şirkəti. (The Hudson’s Bay Company (HBC), chartered 2 May 1670, is the oldest incorporated joint-stock merchandising company in the English-speaking world. HBC was a fur trading business for most of its history, a past that is entwined with the colonization of British North America and the development of Canada)
2 may 1670-ci il yaradılan Hudsons Bay Company (HBC), İngilis dilli dünyadakı ən qədim səhmdar ticarət şirkətidir. HBC, öz tarixi boyu Şimali Amerika müstəmləkəsi və Kanadanın inkişafı ilə əlaqəli bir ingilis xəz ticarət şirkəti idi.
3. Cənubi və Mərkəzi Afrika müstəmləkə şirkəti. (British South Africa Company (BSAC, BSACO, or BSA Company), mercantile company based in London that was incorporated in October 1889 under a royal charter at the instigation of Cecil Rhodes, with the object of acquiring and exercising commercial and administrative rights in south-central Africa).
Londonda yerləşən İngilis Cənubi Afrika Şirkəti (BSAC, BSACO və ya BSA Company), 1889-cu ilin oktyabrında Cecil Rodosun təşəbbüsü ilə kral nizamnaməsinə əsasən cənubda ticarət və inzibati hüquqlar əldə etmək və tətbiq etmək məqsədi ilə qurulmuş ticarəti şirkətidir.
4. Şm. Amerikanın müstəmləkəçilik şirkəti. Virginia Company-London Company Londra Şirkəti-London şirkəti, kral Ceyms I tərəfindən kral nizamnaməsi ilə Şimali Amerikada müstəmləkə qəsəbələri qurmaq üçün 1606-cı ildə qurulan İngilis bir səhmdar cəmiyyəti idi.
***
Yuxarıda gördüyünüz nümunələr, İngilis imperializminin ölkələri müstəmləkəçilik-müstəmləkə vəziyyətinə gətirməsi və qırğınlar nəticəsində baş vermiş bir hərbi hadisə deyil. İngilis əsgər və donanması bu şirkətlərin əmriylə hərəkət edir.
Səlim Sarısoy
