Türkcə «And» sözü, and içmək, söz vermək sözlərinin qarşılığıdır. Inanca görə, Yakutlar «Andıgar», Çuvaşlar «Antah», Kalmıklar «Andıgar», Uyğurlar «and içmək» felini «andık» şəklində istifadə edərlər. And mərasimi haqqında ilk məlumat e.ə. V əsrdə Herodot tərəfindən verilmişdir. Buna görə İskitlər and içərkən özlərini yüngülcə yaralarlar, qanlarını bir qaba damlatdıkdan sonra silahlarını o qana batırırlar və hər iki tərəf dualarını təkrarlayaraq bu qabdan içərdilər.
Qədim Türklər «And» mərasimi üçün önlərinə qılınc, ox və ya başqa bir silah qoyarlar və bir qapdakı qana kımız, süd və ya şərab qarışdıraraq içərdilər. Qarışıq içməli ritualın ən qədim qeydlərindən biri, e. ə. 1-ci əsrə aiddir və Çin elçiləri ilə Hun xaqanı Huhanye arasında edilmişdir. Mərasimi reallaşdırmaq üçün, Tanrının mövqesinə ən yaxın yer olan və dünyanın mərkəzi olaraq qəbul edilən Hun dağına çıxdılar. Ağ bir at qurban etdilər və qılınclarını Yüeçi xanının kəlləsinndən düzəldilmiş, içi şərab dolu qədəhə batıraraq «And» içdilər. Heredot iskit döyüş tanrısı olaraq qəbul etdikləri Aresə — Ərəsə (Mars) at qurban etdiklərini və bir təpəcik üzərinə saplanmış qılınc üzərinə and içdiklərini yazar. İncəsənət əsərlərindən aydın olur ki, Səlcuqlu Türklərində 12-13-cü əsrədək and içmə mərasimi keçirilirdi.
Döyüş, sülh, ərginlənmə, ölüm və əbədi həyat mövzuları ilə əlaqələndirilən and içmə ritualı, Türklərin ən arxaik və qədim adətlərindəndir. And içmə mərasiminin ən köhnə vizual ikonograflarını, sonsuzluğa uğurlanan və əllərində qədəh tutan Alp (Balbal) heykəllərində də görə bilərik. Döyüşdə ölən Alplar üçün tikilən bu heykəllər, onların həyat suyu içərək o biri həyatlarında sonsuzluğa qovuşduqlarını izah edir. Kollektiv şüuraltında minlərlə il varlığını qoruyan və nəsildən nəslə ötürülən «And İçmə Mərasimi» və bununla bağlı mərasimlər indiki vaxtda da sürdürülməkdədir. Şərab əslində həyat suyu düşüncəsi ilə də əlaqəli bir simvoldur. Büyülü və müqəddəs güclər həyat suyu adı altında qan, şərab, süd, şərbət kimi içkilərdə iqamə edir. Qədəhlər, kasa həyat suyu ilə təmsil edilən tanrısal kut-ruh, ya da gücün toplandığı yerlərdir. Bunlar özlərinə sahib olan qəhrəmanları «Tanrı» edər, onlara ölümsüzlük və əbədi gənclik verir.
Kempelə görə «qədəh» ya da «kasa» səmadakı sonsuzluğu və bir mənada hakimiyyətin simvoludur. Məmlüklülər, qədəh simvolunu hökmdarlıq axtarışı olaraq parçalarda, şüşə əsərlərdə, arxitektura əsərlərində və pulların üzərində rəsm edirdilər.
Emel Esinə görə, X əsrin ilk yarısında Türklər misdən düzəldilmiş bir Tanrı ikonu qarşısında and içərdilər. Bu Tanrı ikonu böyük bir ehtimal ilə mis sokum adı verilən döyüş tanrısı Ares-Ərəs (Mars) idi. And içmə rituallarında istifadə edilən simvollar əksəriyyətlə döyüş ilə əlaqədardır. Əjdaha bürcü, Mars və əqrəbin ürəyi sayılan Ant-Ares ulduzu, Türklərin kosmologiya düşüncəsi və inancları ilə əlaqəli döyüş Tanrısı ikonograflardır. Qırmızı rəngə uyğun olaraq qan, dəmir və qılınc Marsın simvollarıdır. Mars bütün insanlığın ortaq yaddaşında döyüş Tanrısı olaraq bilinir. Türklər onu «Kızağan Tengri» adlandırdılar. Türklər, müxtəlif rituallarla birlikdə göydə planetləri və bürclərin dəyişmələrini qeyd edirdilər. Bütün bu kosmoloji mərasimlər əslində müharibə ilə bağlı Türklərin səmavi inanclarını əks etdirir. Lakin rituallar baxımından «And» sözü də «Sülh-barış» sözünə qarşılıq verir. Antik Asiyanın «Barış-Sülh arlık piktoqramı», Çintemani və And işarəti Türk hökmranlıq və xaqanlıq simvolu olaraq Osmanlı dönəminədək işlədilmişdir.
Yazda və yaz gündönümlərində Hunların və türklərin Göy Tanrıya etdikləri bir əjdaha ibadəti var idi. Türklər «Oot Yultuz», sözdə «atəş ulduzu» deyilən Mars, Kök Luu, yəni Əjdaha və ya Əqrəb bürcləri isə Əqrəbinin ürəyi sayılan Antares idi, ilk atəşi yandıran səmavi bir Xaqanın simgəsi sayılırdı. Proto-Türk inancı sayılan Xou inancında atəşi yandıran əfsanəvi Kök Luu, yəni Əqrəb bürcünün qəlbi sayılan Antaresin ürəyi adıyla yadlaşdırıldı.
Proto-Türk Xoular Antares ulduzunu görüncə atəş qalayardılar. Gök Türklərə aid bir əfsanədə, «Dişi Qurddan doğmuş» qardaşların ən böyüyünün od qalayaraq qardaşlarını xilas etdiyi, qardaşlarının onu başçı seçərək «Türk» ünvanı verdiyi anladılır. Gök Türk Xaqan ailəsinə öz adını verən kağanın bir yazıda adı «Türk Tanrı» olaraq keçir. O, həmçinin Əjdaha «Asena» xanədanlığının başçısı idi. Qədim türklərin Kansu şəhərindəki bir göydələn məbəddəki yarı insan yarı-əjdaha şəklində qızıl heykəlin Göy Tanrı olduğunu düşünürdülər. Qırmızı Türk mağarasında bir əjdaha qurd başlı bir bayraq tutur. Kök Luu Xan türk buddist mətnlərində xaqan olaraq görülürdü. Əjdaha və draqon ötanalı Tanrı idi. Qulaq-Qurd və Əjdaha Ötükən tanrılarıydı. Hsiung -nularda göyün və yerin tanrıları bir əjdaha şəklində idilər. Göy Tanrısının məbədində qılınc üzərinə and içmə törəni keçirilərdi. Bu qılınc Mars, Antares və Əjdaha bürcüylə bağlı idi.
Mars planetinin yerə təsiri atalar məbədi olaraq qəbul edilirdi və səmavi qılınc üzərinə and içmə mərasimi bu məkanda keçirilərdi. Oğuzlarda da and içmə mərasimində Mars planeti və səmavi qılınc simvolları birlikdə qəbul edilməkdəydi. Mars silahlı Alp kimi təsvir edilmişdi. Mars ilə eynələşdirilən Marsın Qılıncı əfsanəsi, Türklərdə də vardı və bir Alp-Tanrı görünüşündə idi. Mars Türklərdəki Əjdaha bürcləri ilə əlaqəli idi. Qılınclar əjdaha qılıncı dediyimiz və əjdaha ağzını, ya da şaxəli ilan dilini anladacaq şəkildə, yəni Zülfikar şəklində düzəldilirdi. Mars və Marsın qılıncı Yaxın Şərqdə də Türklərlə əlaqədar sayılmaqdaydı və Qəzvini belə deməkdəydi: «Türklər savaşı yaxşı bilir, Bu Merihin sifətidir və Merih onların sahibidir.»
Ayrıca Çin qaynaqlarına görə döyüş obrazı olan «Tulga» «Türk» deməkdi. Türklərin Altaylarda «Tulga» şəklindəki bir «Altun Dağ»da «Dəmirçilik» etməsinə görə bu adı aldığı bildirilir. Bu simvolik anlatımda «Altun Dağ» kosmosu, dəmir isə Marsı simvolizə edirdi.
Çünki dəmiri də, mis kimi, Türklər Mars ilə əlaqələndirirdilər və göydən düşən «Meteorit Dəmirini» fırtına tanrısının (Mars-Əjdəha) göndərdiyi düşünülürdü. Şamanist Türklər də Yayık Xan böyük bir əjdaha görünüşünə malik idi. Türk Şamanlar Yayık üçün (Əjdaha bürcü), «Al- alovlu atəşin sahibi», «Qırmızı Bulut sıriqlı, qamçısı Boz Alov», «Atamız Çakmak daşıyla İlk Ateşi Yandırmış», «Ocağımıza Şekil Vermiş», «Yıldırım Tanrısından Ayrılmış, Şimşək Tanrısından Sıçramış», «qorxunc Atəşli Ak yayı» və «Göydə Tanrı» ifadəsindən istifadə edərlər və bu ulduza çox böyük hörmət duyardılar.
And oxunan piktogramı xatırladan, Çintemani adı da verilən, üç xal simvolu, əqrəbin ürəyi sayılan Antares ulduzunu simvollaşdırmasıdır. Bu motiv Osmanlıya qədər istifadə edilmiş və bütün Türk dövlətlərində hökmdarlıq simvolu olmuşdur.
Çintemani motivi tək başına istifadə edildiyi kimi şimşək bənzəri bir simvol ilə birlikdə də istifadə edilmişdir. Bunlar bizə, bütün bu işarələrin Əjdaha bürcü ilə əlaqəli və kosmik ölçülü olduğunu göstərir. Əjdəha göy tanrısıdır və bahar yağışlarıyla birlikdə səmadan şimsəklərindən də göndərir. İndiki vaxtda «Üç Cemre» adı verilən və bahar dövründə, səmaya, torpağa və suya düşdüyü məlum qor, ya da atəş, kosmolojidir və əjdaha bürcü ilə əlaqəlidir. Ehtimalla and oxunan piktogram və üç ulduz, yəni çintemani motivi, bu anlayışın vizual tasvirləridir.1654-ci ildə ölən Teymurlu dövləti kağanı İlik Buğra xanın bayrağındakı aləm, Çintemani muncuq üzərində oturmuş iki başlı əjdaha şəklindədir. Əjdaha, Çintemani Muncuq Türklərdə Alplıq simgəsidir. Emel Esinin yazdığına görə, Attilanın ya da Aresin qılınc əfsanəsi Türklər tərəfindən də bilinirdi və İskitlər də daxil Turan mədəniyyəti ətrafında yaşayan bütün türklər, bu qılınc üzərinə and içmə ritualı keçirirdilər.
Gök Türk alp və Xaqanları əllərində «and qədəhi» tutar vəziyyətdə gömülürdü. Sin adı da verilən Türk məzar heykəllərində, Alp ya da Kağanlar, sağ əldə dolu (qədəh) tutub sol əl ilə ərlik kəmərinə ya da silahlarına dokunurlar. Bu duruş şəkli və ikonografiyada and içmə ritualının qədəh, kəmər və silahlar ilə olan bağını ifadə edər. Ayrıca bu simvol, kəllə simvolunu da xatırladar və Ares (Ərəs, Mars) deməkdir, çünki Ərəs-Ares döyüş ilə əlaqəli ölüm tanrısıdır. Türkcə «and» sözü Alp, yəni döyüşçü sözüylə də əlaqəli olması görünür.
İndiki vaxtda Türk Silahlı Qüvvələri tərəfindən təşkil edilən, silah üzərinə and içmə və qılınc-kəmər kuşanma mərasimləri, Türklərin ən əski erginlənmə və «ər» olma rituallarının davamıdır.
YAZAR: Nuray BİLGİLİ