Bir çox hallarda səhvən ərmənləri və ərəb mənbələrində Ərməniyyə, fars mənbələrində Armenia deyilən dövlətin müasir haylarla, yəni ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Ərmənşahlar, Əxlatşahlar, Sökmanilər və ya Sökmənlilər adlanan bu dövlət 1100-1207-ci illər arasında mövcud olub. Bu dövlətin Azərbaycan Səlcuqları-Yaqutilərdən İsmail El-Arslanın, ondan sonra oğlu Qütbəddin Məvdudun qulamı olan Sökmən əl-Qütbi tərəfindən əsası qoyulub.
Ərmən adlanan ərazi Diyari-Ərmən və ya Van gölü ətrafı ilə onun şimal hissəsini əhatə edirdi. XI əsrdə bölgədə hakim gücə çevrilən oğuzlar qədim dövrlərdə “Yuxarı məmləkət” mənasına gələn Pers mənbələrinin Armenia, ərəblərin İrməniyyə adlandırdıqları torpaqlara Ərmən deməyə başldılar.
Ərmən adı ilə tarixdə ilk siyasi quruluş Ərmənşahlar olub. Həmin hökmdarlar hakimiyət titulu olaraq “Ərmən şah” və ya “Şahi-ərmən” adını daşıyıblar. Sökmənin “Ərmənşah” titulu aldığı haqqında yeganə məlumat Əbü’l-Fidanın əsərində yer alır.
Həmin unutdurulmuş tariximizi təkrarlamaq yerinə düşərdi. Fedai.az olaraq, diqqətinizi bu tarixə yönəltmək istərdik. Sadəcə ensklopedik məlumatlar verərək indi yanlış olaraq «erməni» dediyimiz hay-boşların bu adla heç bir əlaqələri olmadığını nəzərinizə çatdırmaq istəyirik. Ərəblərin I-II-III-IV Ərməniyyə bölgüləri isə əslində Azərbaycanla bağlı bir bölgü olmasını yazmışdıq.
Ərmənşahlar sülaləsi:
SÖKMƏN ƏLİ KUTBI — 1100-1111 illər.
İBRAHİM 1111-1127 illər.
ƏHMƏD 1127-1128 illər.
II. SÖKMƏN 1128-1185 illər.
SEYFƏDDIN BEGTİMUR 1185-1193 illər.
AKSUNQUR 1193-1198 illər.
SÜCAEDDIN KUTLUG 1198 il.
MƏNSUR MƏHƏMMƏD 1198-1207 illər.
Ahlatşahlar, 1100-1207-ci illər arasında Ahlat (Əhlət) və ətrafında hökmranlıq etmiş Türk-İslam sülaləsidir. Onların digər adı da Ərmanşahlar adıdır.
Van gölünün şimal-qərbində yerləşən Ahlat adının Urartulardan gəldiyi və bu şəhəri “Xaladlar” adlandırdıqları qəbul edilir.
Ermənilərin Salent, Asurların isə Kelot adlandırdıqları Ahlat ərəb İslam mənbələrində Xilat kimi xatırlanır. Lakin türklərin burada hökmranlıq etdiyi tarixdən Ahlat (Əhlat) kimi tələffüz olunmağa başlanmış və bu günə qədər bu adla adlamdırılmışdır. İlk dəfə Hz. Ömərin dövründə əl-Cəzirə fateh İyaz b. Qanm tərəfindən Bitlis və bəzi başqa şəhərlərlə birlikdə fəth edilmişdir (20/640-641). Edilən razılaşma ilə Ahlat və Bitlis bəyləri İslam dövlətinin himayəsində qalacaq və hər il müəyyən miqdarda vergi ödəyəcəkdilər.
Səlcuqluların bu bölgəyə ilk hücumları 1015-1021-ci illər arasında Çağrı bəyin məşhur Şərqi Anadolu yürüşü zamanı olmuşdur. Çağrı bəyin qayıtması ilə bağlı “Bizə müqavimət göstərəcək bir xalq tapmadım” xəbəri Səlcuqluların bu bölgəni ələ keçirmək ümidlərini artırdı. İlk Səlcuq sultanları Toğrul bəy və Alparslan türkmən kütlələrinə yurd tapmaq və İslam ölkələrini qorumaq üçün Bizans sərhədlərinə basqın etdilər. Toğrul bəy bu səfərlərdən birində Bargiri və Ercisi ələ keçirdi.
Sultan Alparslanın dövründə Səlcuqlular tərəfindən ələ keçirilən Ahlat, Anadolunun fəthi zamanı əsas və qərargah olaraq istifadə edilmişdir. Çox güman ki, Malazgirt qələbəsindən əvvəl türklərin hakimiyyəti altına keçən şəhər Səlcuq sultanlarının təyin etdiyi valilər tərəfindən idarə olunurdu. Mənbələrin açıqlamalarına görə; Malazgirt döyüşünə qatılan Ahlatlılar əldə etdikləri qənimətlər sayəsində varlandılar. Sonradan Mərvanilərin əlinə keçən Ahlat 1100-cü ilə qədər onların hakimiyyəti altında qaldı.
a) Sökmən əl-Kutbi (1100-1111):
Ahlatşahlar (Ərmənşahlar) sülaləsinin qurucusu sayılan Sökmənin Azərbaycan Səlcuqlu valisi Kutbuddövlə İsmayıl b. Yakutinin qulu olduğu üçün ağasına münasibətdə ona əl-Kutbi deyirdilər. Sultan Məlikşahın oğulları ilə onun ölümündən sonra sülalə üzvləri arasında gedən taxt-tac döyüşləri zamanı Kutbuddövlə İsmayıl öldürüldükdən sonra Sökmən oğlu Mevdudun (486/1093) xidmətinə girdi. Əhlətə hakim olan Mərvani əmirlərinin zülm və işgəncələrindən təngə gələn xalq, ədaləti ilə məşhur olan Sökmən əl-Kutbiyə xəbər göndərərək onu bura dəvət edir. Sökmən bu dəvəti qəbul edib Əhlətə gəldi və camaat tərəfindən coşqu ilə qarşılandı (493/1100).
Sökmən Mərvaniləri uzaqlaşdırıb şəhərə hakim oldu. Sultan Məlikşahın oğlu Məlik Məhəmməd Tapar, Ahlat və Van gölü hövzələrini quraraq qardaşı Sultan Berkyarukla taxt uğrunda apardığı mübarizədə həmişə ona dəstək olan və uğurlu xidmətlər göstərən Sökmən əl-Kutbinin hökmranlığını təsdiqlədi (493/1100). Ahlatın mərkəziyyəti ilə qurulan bu sülalə, qurulduğu yerə görə Ahlatşahlar adlanır və qurucusunun adına görə Sökməniyyə, Sokmaniya və ya Sökmənlilər də adlandırılırdı.
Bu tarixdən etibarən Sökmən Məlik Məhəmməd Tapara sədaqətlə xidmət etdi. Necə ki, 496 (1103)-ci ildə Məhəmməd Tapar ilə qardaşı Berkyaruk arasında Xoyda baş verən döyüşdə Yağışiyanın oğlu Məhəmməd və Sökmən Siirt əmiri Kızıl Arslanla birlikdə Məhəmməd Taparın tərəfində idilər. Bu döyüşdə məğlub olan Məhəmməd Tapar tərəfdarları ilə Ərcisə, oradan da Əhlətə getdi.
Növbəti il Sultan Berkyaruk və Məhəmməd Tapar arasında razılaşma əldə edildikdə, Səlcuqlu torpaqları iki yerə bölündü və Dərbənddən Diyarbəkirə və Suriyaya qədər uzanan ərazi, o cümlədən Sepidrud (Kızılüzən) sərhədi padşahın hökmranlığı ərazisi olaraq qəbul edildi. Muhammed Tapar və Ahlatdakı xütbə Məhəmməd tərəfindən qəbul edildi və Tapar adına xütbə oxundu.
Sultan Məhəmməd Tapar 1105-ci ildə Mosulda Əmir Çökürmüs mühasirəyə alındıqda Sökmən yenə onun yanında idi. 1108-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Sultan Məhəmməd Tapar, Əmir Mevdud, Porsukoğlu Mosulu Çavlidən almaq üçün Porsuk, Aksunqur Porsukî və Sökmən əl-Kutbi ilə birlikdə göndərdi. Sökmən əl-Kutbi sonralar Mevdudun ilk Urfa səfərinə də qatıldı (1110).
Sultan Məhəmməd Taparın əmri ilə səlibçilərə qarşı səfərə hazırlıq görən Əmir Mevdud, Artukoğlu İlqazi və Sökmən əl-Kutbinin də olduğu böyük bir ordu ilə Urfaya yürüş etdi. Ceziret İbni Ömərdə (Cizrə) qərargah quran Səlcuqlu ordusu digər komandirlərin və könüllü mücahidlərin də iştirakını gözləməyə başladı. Urfanı ələ keçirməyə qərar verən müttəfiq qüvvələr 2-11 may 1110-cu il tarixləri arasında Urfanı mühasirəyə alaraq giriş-çıxışı nəzarətə götürsələr də, bu mühasirə olmadan əhəmiyyətli bir uğur əldə edilə bilməzdi.
Mövdud Sultan Məhəmməd Taparın əmri ilə növbəti il yeni səfərə hazırlaşdı. Nominal olaraq sultanın oğlu Məsudun komandanlığı altında olan bu səfər; Ahlatşah Sökmən əl-Kutbi ilə yanaşı İlqazinin oğlu Ayaz, Marağa Əmiri Əhmədil və Həmədan əmiri Porsukoğlu Porsuk da iştirak edib. Birləşmiş Səlcuq ordusu Tellbasiri mühasirəyə aldı. Lakin Hələb Səlcuqlu hökmdarı Rıdvanın ardıcıl olmayan hərəkətləri və Əhmədilin Tellbasir qrafı Joscelin ilə anlaşması və Mövdudu mühasirəni qaldırmağa razı salması səbəbindən heç bir nəticə əldə oluna bilmədi.
Bu müddət ərzində Sökmən qəfil xəstələnir və Balışda ölür (505/1111). Bunun üzərinə ağalarının cənazəsini götürüb Meyyafarikin istiqamətində davam edərkən Sökmənin xəzinələrini ələ keçirmək istəyən İlqazinin qoşunları hücuma keçdi. Sökmənin adamları tabutu aralarına alıb qəhrəmancasına döyüşüb İlqaziyə qalib gəlib Əhlətə gedərək cənazəni burada basdırıblar.
Sökmənin ölümündən sonra Ahlatşah əyaləti böyük bir sarsıntı keçirdi. Marağa əmiri Əhmədil Sultan Məhəmməd Taparın yanına gedib Sökmən vilayətini onun yanına aparmasını xahiş etdi. Lakin digər əmirlər buna razı olmadığından Əhmədilin arzusu baş tutmadı. Sökmən əl-Kutbimi, yoxsa nəvələrindən biri II. Sökmən tərəfindən quraşdırılıb-quraşdırılmadığını dəqiq müəyyən etmək mümkün olmayıb.
Sökmən əl-Kutbinin dövründə Ahlat başda olmaq üzrə Malazgirt, Ercis, Adilcevaz, Eleskirt, Van, Tatvan, Ərzen, Bitlis, Muş, Hani və Bargiri şəhərlərində Ahlatşahlar hakim idi. 502-ci ildə (1108-1109) Meyyafarikini yeddi ay mühasirəyə alan Sökmən onu Humartaşdan alıb Oğuzoğlunu (Kızoğlu) buraya vali təyin etdi və bəzi ağır vergiləri ləğv etdi. Sökmənlər dövründə bu bölgədə ticarət həyatı böyük inkişaf göstərdi. Əslində, Qara dəniz sahillərində Ahlat ticarət gəmiləri də ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olurdular. Tarixçilər belə bir ticarət gəmisinin Konstantinopol dənizində (ehtimal ki, Qara dəniz) batdığını və gəmidəki tacirlərin boğulduğunu bildirirlər.
b) Zəhirəddin İbrahim (1111-1127):
Sökmənin ölümündən sonra onun yerinə zəif şəxsiyyət olan oğlu Zahirəddin İbrahim keçdi (1111). İbrahimə atasından güclü dövlət miras qalmışdı. Əvvəlcə Meyyafarikinə gedən İbrahim vali Oğuzoğlunu (Kızoğlu) vəzifəsindən azad edərək yerinə Əbu Mənsur əl-Muini təyin etdi. İbrahim 507-ci ildə (1113-1114) vəziri Əbu Səd əs-Sədidi edam edərkən, Meyyafarikin valisi olan qardaşı Əbu Mənsur üsyan etdi. Sonralar Sultan Məhəmməd Təpər Meyyafərrikini özünün qabaqcıl əmirlərindən olan Karaca əs-Sakiyə (508/1115) təyin etdi.
Beləliklə, Meyyafarikin Ahlatşahların hökmranlığından çıxdı. Bu üsyan və iğtişaşlar zamanı Meyyafarikin dağıldığı üçün bu hadisələrdən narahat olan insanlar şəhəri tərk etməyə başladılar. Şəhər sonralar Artuqilərin əlinə keçdi (515/1121).
İbrahimin anası İnanc Xatunun ehtirasları və dövləti ələ keçirmək istəyi AhlatŞahların zəifləməsinə səbəb olub. Daha əvvəl Ahlatşahlara bağlı olan Erzen və Bitlis bəyi Hüsaməddin Toğan Arslan müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladılar. İbrahim 518-ci ildə (1124) Toğan Arslana hücum etdi və Bitlisi mühasirəyə aldı. 1125-ci ildə Artuklu Davudla birlikdə Gürcüstana getdi, lakin heç bir nəticə əldə edə bilmədi və təxminən on dörd-on beş il padşahlıq etdikdən sonra 1126 və ya 1127-ci ildə öldü.
Ardı var