Dandanəkan döyüşü — 1040

Dandanəkan müharibəsi 23 may 1040-cı ildə Asiyada hakim olan iki Türk dövləti arasında baş vermiş və Səlcuqlu dövlətinin yaranmasına, Qəznə dövlətinin isə süqutuna səbəb olmuşdur.

840-cı ildə dağıdılan Uyğur dövlətinə tabe olan oğuz tayfaları qırğız istilaları ilə ölkələrinin dağıdılması ilə qərbə doğru köç edərək digər türk tayfaları ilə birləşərək liderləri Səlcuqların hakimiyyəti altında bu günkü İraq-İran coğrafiyasında Cend şəhərində Səlcuqlu Bəyliyini qurdular (960). Səlcuq bəydən sonra nəvələri Toğrul bəy və Çağrı bəyin dövründə böyüyən və güclənən Səlcuqlu bəyliyi, İç Asiyada yeni Türk Dövlətinin əsasını qoydu və bu dövlət “Türk Dünyası” halına gəldi.

Dandanəkan müharibəsinin səbəbləri

Türk dövlətlərindəki qəbilə təşkilatına görə Səlcuqlu Bəyliyi Qəznəvi dövlətinə tabe idi. Əsgər toplayır, vergi ödəyir, sərhədçi vəzifələrini öz üzərinə götürürdü. Getdikcə güclənən Səlcuqlu Bəyliyinin hakim olduğu coğrafiyada iki böyük Türk dövləti var idi. Qaraxanilər və Qəznəvilər. Güclənən Səlcuqlu Bəyliyi 1035-ci ildə Ceyhun çayını keçərək Qəznə dövlətinin ən mühüm şəhərlərindən biri olan Xorasana icazəsiz girərək, müəyyən mənada Qəznə dövlətinə meydan oxudular. Qəznə dövlətinin başında olan Məsud şah, işğal və talan baş tutmadığından Səlcuqların bu köç hərəkatı haqqında susmuşdu. Toğrul və Çağrı bəy Nisa və Mərv şəhərlərinə doğru irəliləyərək hökmranlıqlarını genişləndirməyə başladılar.

Bir növ genişlənmə siyasəti ilə genişlənən Səlcuqlu bəyliyi Qəznə dövlətinə sadiqlikləri müqabilində Qəznə hakimi Məsud şaha məktub yazaraq icazəsiz daxil olduqları bu şəhərlərdə məskunlaşmaq və sığınmaq üçün icazə istəyir. Qəznəli Məsud şah Səlcuqluların niyyətini başa düşdü. Səlcuqların artan təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün o, Səlcuqlulara qarşı səfərə bir ordu göndərdi. Nisa şəhərinə çatan Qəznəvi ordusu Səlcuqlularla üz-üzə gəldi (1035). Bu mübarizədə onlar Qəznəvi ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bu müharibə ilə Səlcuqlular Qəznə Dövlətindən asılı bir güc olmaqdan çıxdılar və düşmən oldular.

Bu məğlubiyyətdən sonra Qəznəli Məsud şah Səlcuqlara istədiyi iqamətgah və sığınacaq icazəsi verməli oldu. Səlcuqlar indi Nisa, Mərv və Ferava şəhərlərində məskunlaşdılar. Səlcuqlular istədiklərinə çatdılar, lakin bununla kifayətlənməyərək ətraf əyalətlərə yayılmağa başladılar. Səlcuqlular 3 ildən sonra Qəznədən Məsud şaha məktub yazıb daha üç şəhər istədilər. Qəznəli Məsud şah Səlcuqluların bu genişlənməçi münasibətinə qarşı təklifi qəbul etmədi və yenidən Səlcuqlulara qarşı ordu göndərdi. Qəznəvi ordusu ilə Səlcuq ordusu Sara şəhərində üz-üzə gəldi. Səlcuqlar bu müharibədə qalib gəldilər və Qəznəvi ordusunu yenidən məğlub etdilər (1038).

Dandanəkan Müharibəsi

Qəznəli Məsud Səlcuqlulara qarşı göndərdiyi iki ordusu məğlub etdikdən sonra öz ordusunu yığaraq böyük müharibəyə hazırlaşmağa başlayır (1040). İki il davam edən bu hazırlıq nəticəsində o, əsasən atlı süvarilərdən ibarət 100 min nəfərlik ordu hazırladı. Qəznəvi ordusu Səlcuq ordusu ilə müqayisədə kifayət qədər böyük və çoxsaylı idi. Qəznəli Məsud şah ordusunun başında səfərə çıxıb yanvarın 16-da Nişapur şəhərinə çatdı. O, Nişapur üzərində müharibəni planlaşdırmışdı, lakin Sara müharibəsində ciddi şəkildə dağıdılan və əhalisi ətraf şəhərlərə köç edən Nişapur şəhəri qida və təmiz su qıtlığı içində idi. O, izdihamlı ordunun yemək və içki ehtiyacını ödəmək üçün ətraf vilayətlərdən tədarük etməyə çalışsa da, bu kifayət etmədi və Mərv şəhərinə doğru irəliləməyə qərar verdi. Səlcuqlar irəliləyərkən vur-qaç taktikaları ilə Qəznə Ordusunu həm yorur, həm də ləngidir, həm də tədarük üçün maddi-texniki təminatına xələl gətirirdi.

Qəznə ordusu izdihamlı olduğu üçün yavaş-yavaş irəliləyirdi, aclıq, susuzluq və yorğunluqdan zəifləmişdi. Nəhayət, Mərv şəhərində yerləşən Dandanəkan qalasının qarşısında üz-üzə gəldilər. Qəznə ordusu Dandanəkan qalasına doğru irəliləyərkən Səlcuq ordusu ilk hücumuna başladı.

Hücuma baxmayaraq, qalaya doğru irəliləməyə davam edən Qəznəvi ordusu həm Səlcuqlularla, həm də susuzluq, aclıq və yorğunluqla mübarizə aparırdı. Dandanəkan qalasına girib müdafiə müharibəsi aparmaq Qəznəvi ordusu üçün mühüm üstünlük təmin edərdi, lakin qalaya daxil olub mühasirəyə alınsa, onların xariclə əlaqəsi kəsiləcək, artan su qıtlığı dözülməz hala gələcəkdi. Bunun üzərinə qalaya sığınaraq müdafiə döyüşü aparmaq əvəzinə, ordunun su qıtlığını aradan qaldırmaq üçün bir neçə kilometr cənubda yerləşən su quyularına doğru hərəkət etməyə qərar verdilər.

Səlcuq ordusu Qəznəvilərə qarşı hücumlarını gücləndirir, təzyiqlərini artırırdı. Qəznəvi ordusu isə səlcuqlara müqavimət göstərməyə və su quyularına doğru irəliləməyə çalışırdı.

Bu xaosda nizam-intizamı pozulan Qəznəvi ordusu Səlcuqluların planlı və israrlı hücumlarına dözə bilməyib, sayca və güclü olsalar da, ağır itkilər verərək yenilməyə başladılar.

Döyüşün sonunda ağır məğlubiyyətə uğrayan Qəznəvi ordusu nizamsız şəkildə döyüş meydanından geri çəkilməyə başladı. Bu məğlubiyyətdən sonra Qəznəli Məsud şah hakimiyyətini itirdi, əsgərlərinin arasında hörmət və sədaqətini itirdi. Özünə bağlı kiçik bir birliklə Hindistana doğru irəliləyərək həm Səlcuqlulardan, həm də öz əsgərlərindən qaçmağa başladı. Bu qaçış hərəkatı ilə o, səlcuqlardan xilas ola bilsə də, öz əsgərlərindən qaça bilməyib və əsgərləri tərəfindən öldürülüb.

Dandanəkan müharibəsinin qələbəsi ilə Səlcuqlular Qəznə dövlətini, onun xəzinəsini və düşərgəsini ələ keçirərək Böyük Səlcuqlu dövlətini tarix səhnəsinə çıxardılar.

Mənbə: Gökçe Şebnem Işın (Fb)

Bu xəbəri paylaşın: