(Əvvəli: https://fedai.az/?p=57215)
Qeyd: Ermənişahilərin qurucuları olan Sökmən el Qutbi adı cümhuriyyətdən sonra Sökmən El Kutbi kimi yazılmışdır. Bu ad bütün qədim mənbələrdə Sekman El Qutbi kimi qeyd olunur. Xanədananın adı Sökmenoğulları deyil, Şah-ı Ərmən (Şah-ı Arman) və ya Ərmənşahî (Armenşahlar) kimi xatırlanır. Ahlatşahlar adı sonradan uydurulmuş bir addır. İbn Kəsir isə bir-iki yerdə bu bəylik haqqında qeydlər edib, ona əhəmiyyət vermir və onları Sekman adlandırır. İbn Xəlikan bu sülalənin şəxsiyyətlərindən bəhs etmir. Süryani tarixçi Ebü’l Farac, ümumiyyətlə Sökmənin və ya Sekmanın adını çəkmir, çox güman ki, İbn Əsirdən ətraflı məlumat verərkən onları həmişə «Ermənşah» adlandırır. Urfalı erməni salnaməçisi Mateus Sekmanın adı bəzi yerlərdə az qala həmişə səhv verməklə, hətta bəzi yerlərdə “sultan” deyə adını çəkir. XIV əsrin ikinci yarısında yaşamış tunisli tarixçi İbn Həldun onu yad edərkən türk olmasını verir.
Bəziləri bunu Türk Səlcuqlu dövlətinin bir xanədanı olduğu üçün belə verdiyini yazırlar. Yəni Avrosentrizm bu yöndə də boş durmayaraq, Türk xanədanlarını heç bir mənbəyə əsaslanmadan kürd, erməni adlandırmağa çalışırlar. Çünki onların özləri və nökərləri türklərin bu ərazilərə gəlmə olduqlarını qəbul etdirməyə çalışmaqdadırlar. Eyni oyunlar Sökmən sülaləsiylə də oynanılmış və onları da yanlış olaraq Səlahəddin, Şəddadi və Rəvvadilər kimi yanlış oaraq kürd (kurmanşi) tayfası kimi təqdim etməyə çalışmışlar. Bu barədə daha sonrakı bölümlərdə bəhs edəcəyik. Əslində isə Şimali Azərbaycanda yaşamaqda olan «Qurdlar-Qurd tayfasına mənsub olan Sökmənlərin, yəni Şah-i Ərmən Sakman əl-Kurdi əl-Qutbî adındakı Kurd elə Qurd tayfasıyla bağlıdır…
c) Əhməd (1127):
İbrahimin ölümündən sonra onun yerinə qardaşı Əhməd keçdi, lakin o, cəmi on ay hakimiyyətdə qaldı. Əhmədin qızı Zeynəb Xatun Artuklulardan Nəcməddin Alpi ilə evləndi və 1166-cı ildə öldü.
Bu arada İnanç Hatun yenidən siyasi fəaliyyətə başladı və İbrahimin oğlu Sökməni taxta oturdu. İnanc Xatunun sonsuz hakimiyyət ehtiraslarından narahat olan dövlət adamları onu öldürərək dövləti xilas etdilər (1134).
d) Dövlət xadimi Nəsirəddin Məhəmməd Sökmən (II. Sökmən) (1128-1185):
Əhmədin taxtdan uzaqlaşdırılmasından sonra sülaləyə dövlət xadimi Nəsirəddin Məhəmməd Sökmən (522/128) başçılıq edirdi.
İraq Səlcuqlu Sultanı Məsud qardaşı Səlcuqşa Ahlat, Malazgirt və ətrafını fəth etdikdə (532/1133-38), Səlcuqlular Əhləti mühasirəyə almaq istəyirdilər. Lakin heç bir nəticə vermədən geri qayıtdı.
540 (1145)-ci ildə Əhlətşahlarla Artuqilər arasında sihr vasitəsilə qohumluq əlaqələri quruldu. Sökməndə Ərzurumlu məlik Saltukun qızı Sahbanunu evləndirərək bu iki xanədanı bir-birinə yaxınlaşdırdı.
Mosul Atabəyi İmadəddin Zenginin ölümündən sonra Ahlatşah Sökmən Hizan, Mədən və bəzi digər bölgələri öz hakimiyyəti altına aldı. Daha sonra Artuklulardan olan Qara Arslan Sökmənə aid olan Malazgirdi işğal edərək talan etdi. Nəcməddin Alpi işə qarışaraq iki tərəf arasında sülh bağladı (549/1154).
Türk hökmdarlarına qarşı öz aralarında və xaçlılarla döyüşmək imkanı əldə edən gürcülər Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda bəzi yerləri işğal etdilər. Ərzurum məlik İzzəddin Saltuk da gürcülərə əsir düşdü. Lakin sonradan fidyə ödəyərək xilas edilib. Gürcülər Ani işğal etdikdə II. Sökmen, Bitlis əmiri Toğan Arslanın oğlu İzzəddin Saltuk və Artuqilərdən Nəcməddin Alpi 1161-ci ildə Gürcüstan səfərinə qatılmağa qərar verdilər. Lakin Alpı hələ qoşula bilmədiyi və Saltuk xəbərsiz getdiyi üçün II Sökmən ağır məğlubiyyətə uğradı. Onun əsgərlərinin çoxu öldürüldü.
İbnul-Asir qeyd edir ki, bu hadisədə dörd yüz süvaridən başqa heç kim sağ-salamat geri qayıtmadı. Türk qüvvələri böyük itkilərlə geri döndü və II Sökmən əsirləri azad etmək üçün külli miqdarda pul ödəməli oldu. Bu qələbədən güc və cəsarət alan gürcülər 1162-ci ildə Dvini işğal edib qarət etdilər. Dvin və kəndlərində on min adamı qılıncdan keçirdilər. Çoxlu kişi və qadınları əsir götürdülər. Onlar qadınları soyundurub ayaqyalın apardılar. Məscidləri, məbədləri yandırıb dağıtdılar. Hətta müsəlman qadınların təqib və işgəncəyə məruz qaldığını görən gürcü qadınları belə bu vəziyyəti etiraz edərək onları geyindirərək deyirdilər: “Müsəlmanlara, onların qadınlarına etdikləriniz onların da eyni şeyi bizə qarşı etməyə məcbur etdiniz”.
Hətta gürcü qadınlarının da üsyana qalxmasına səbəb olan bu zülm və işgəncələr müsəlmanları hərəkətə gətirdi. II Sökmən, Dövlət xadimi, Azərbaycan patriarxı İldəniz və İraq Səlcuq sultanı Arslanşah 1163-cü ildə əlli mindən artıq böyük bir ordu ilə Gürcüstan ərazisinə daxil olaraq şəhərlərini qarət edərək, qadın və uşaqlarını əsir götürdülər. Bir aya yaxın davam edən müharibələr nəticəsində gürcülər böyük itkilər verdilər. Türk qüvvələri islamı qəbul edən, lakin bunu gizlədən gürcü əsgərinin köməyi ilə böyük qələbə qazanaraq zəngin qənimətlərlə qayıtdılar.
Sökmən Ahlatda möhtəşəm bir mərasimlə qarşılandı. Tarixçilər bu hadisəni “görməyə dəyər bir gün” kimi qələmə verirdilər. Bu qələbə münasibəti ilə Türk şəhərlərində ziyafətlər verilirdi.
Gürcülər növbəti il (1164) yenidən Aniyə hücum etdilər. Lakin Atabəy İldəniz gəlib şəhəri xilas etdi. İldəniz şəhərin təmiri ilə məşğul olarkən, Gəncənin işğal olunduğunu eşidib tez hərəkətə keçdi, lakin Əhlatsahlara tabe olan Sürməri əmiri İbrahim daha əvvəl şəhəri xilas etmişdi. Türklər və gürcülər arasında müharibələr fasilələrlə davam edirdi. 1175-ci ildə Aras düzündə gürcülərlə müharibə edən İldəniz II Sökmendən kömək istədi. İraq Səlcuqlu Sultanı Arslanşah da bu qüvvələrə qoşuldu. Müttəfiq qüvvələr Axalkələk və Trialiti qurban verdikdən sonra Duvinə qədər gəldilər. II Sökmən 1175-ci ildə Əhlətə qayıtdı.
Səlahəddin Əyyubi Sii-Fatimi xilafətinə son qoyub Əyyubilər dövlətini qurduqdan sonra öz ərazilərini genişləndirmək, Fərat və Dəclə vadilərini öz torpaqlarına qatmaq istəyirdi. Bu vəziyyət Mosul atabəyliyi ilə Artuklular üçün ciddi təhlükə yaratmağa başladı. Ahlat şahı II Sökmən, həm Mosul Atabəyi İzzəddin Məsudun, həm də Artuklu Kutbəddin İlqazinin qohumu olduğu üçün Səlahəddini Urfa, Səruc və Nusaybin götürüb Mosula çatmaqdan çəkindirmək üçün elçilər göndərdi. Sonda Abbasi xəlifəsi Nasir Lidinillah, Azərbaycan Atabəyi Qızıl Arslan və Seyhus-Suyuh Sədrəddinlə əməkdaşlıq edərək onu Mosulun mühasirəsindən çəkindirdi. Səlahəddin dönüb Sincarı mühasirəyə alanda Atabəy İzzəddin Məsud yenidən Sökmən və İlqazidən kömək istədi. Sökmən görkəmli adamlarından Seyfəddin Bəgtimuru göndərərək mühasirənin qarşısını almaq istəyirdi. Lakin o, Əyyubilərin irəli sürdüyü şərtlərə qəzəblənərək geri qayıtdı.
Bu istiqamətdə səylərinin nəticəsiz qaldığını görən Sökmən, Kutbəddin İlqazi və Atabey İzzəddin Məsud əsgərlərini toplayaraq Mardinlə Koçhisar arasındakı Harzem kəndində görüşdülər. Amma Səlahəddin Sincarı tutmuş, oradan Harrana köçmüş və onların əsgərlərini pərən-pərən salmışdı. Onların əməkdaşlıq edib toplaşdıqlarını eşidib Həmada olan qardaşı oğlu Təkiyüddinə xəbər göndərib onu köməyə çağırdı. Təkiəddin gəldi və Səlahəddinə dərhal getməyi tövsiyə etdi. Amma başqaları ona sakitcə çıxıb getməməyi söylədi. Səlahəddin özü getməyin tərəfdarı idi, ona görə də oradan Rəsul-Aynə getdi. Onun getdiyini eşidən birləşmiş qüvvələr dağılışdılar. Ahlat şah Sökmən “Əsgər yığıb qayıdacağam” deyərək Əhlətə qayıdıb. Bu arada İzzəddin və Kutbəddin Mosula getdilər. Digər tərəfdən Səlahəddin yoluna davam edərək Harzemdə dayanaraq bir neçə gün orada gözlədi.
Ahlatın zənginliyi ətrafdakı hökmdarların bu şəhərə tamah salmasına səbəb oldu. Bunlardan İldəniz oğlu Cahan Pəhlivan, Səlahəddin Əyyubi, qardaşı oğlu Takiyyüddin Ömər, Əyyubi məlik Mevdud b. Adil və Səlcuqlu Tuğrulşahı saya bilərik. Sökmənin 1185-ci il iyulun 10-da vəfat etməsi bu hökmdarların Əhlətlə bağlı ambisiyalarını daha da artırdı. Çünki Sökmən özündən sonra heç bir övlad qoymamışdı və ondan sonra dövlətə başçılıq edəcək başqa bir xanədan yox idi.
II Sökmən uzun illər hökmdarlıq etdi və təxminən səksən yaşında öldü. Bütün ətrafdakı hökmdarlar ona hörmət edirdilər. O, ağıllı, uzaqgörən və ədəbli bir hökmdar idi. Xalq da onu sevirdi. Onun cəsarəti və gürcülərə qarşı cihadı onu xalqın qəlbində taxt-tac halına gətirmişdi. Ona görə də onun xatirəsi uzun müddət xalqın qəlbində yaşadı. Doğrudan da, Ahlat onun hakimiyyəti illərində özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdır.
e) Seyfəddin Bəgtimur (1185-1193):
II Sökmənin oğlu olmadığından və bu işi öhdəsinə götürəcək sülalədən kimsə olmadığından xalqın və dövlət məmurlarının xahişi ilə məmləkətlərindən Bəgtimuru övladlığa götürərək dövlətini ona vəsiyyət etdi. Bu vəsiyyətə uyğun olaraq Bəgtimur sülalənin başçısı oldu (1185-1193). Səlahəddin dövlət adamlarını bir yerə toplayıb bu məsələdə onlarla məsləhətləşdi. Onlardan bəziləri «Əhlət çox möhtəşəm və zəngin bir vilayətdir, indi baxımsızdır» deyərək onu Mosulun mühasirəsindən əl çəkib Əhlətə getməyə təşviq edirdilər. Səlahəddin nə edəcəyinə tam qərar verə bilmədi. Bu əsnada Əhlətin görkəmli şəxsiyyətlərindən, əmirlərindən və camaatdan məktublar onu Əhlətə dəvət edirdi. Əslində bu, sadəcə bir taktika idi. Çünki o dövrdə Azərbaycan və Həmədan hakimi Şəmsəddin Pehlivan da gözünü Əhlətə dikmişdi. Ahlatlılar Səlahəddin və Pəhlivanı bir-birinə qarşı qoyub öz ölkələrini qorumaq istəyirdilər. Vali Davud və adamlarının təşviqi ilə Səlahəddin Nəsirəddin Məhəmmədi, Müzəffərəddini və digər əmirlərindən bəzilərini Əhlətə göndərdi.
Özü də Meyyafarikinə yola düşdü
Pəhləvan Əhlətə gəlib qərargahını qurmuşdu. Nəhayət, camaat və Bəgtimur Əyyubilərə qarşı Pəhləvanla əməkdaşlıq etmək qərarına gəldilər. Bu arada Səlahəddin Meyyafarikini (29 avqust 1185) ələ keçirərək xəlifəyə xəbər göndərərək Əhlat, Diyarbəkir və Mosul üzərindəki hökmranlığının təsdiqlənməsini tələb edir. Bəgtimur Pəhlivanla razılaşaraq Əhlətin Əyyubilər tərəfindən işğalının qarşısını aldı. II Sökmən kimi qüdrətli bir hökmdardan sonra Bəgtimurun ölkə idarəsinə hakim olması Ahlatşahlar üçün böyük xoşbəxtlik idi. Xalqın dəstəyini və məhəbbətini qazanan Bəgtimur, Əyyubilərin ən güclü dövründə Əhlətə hücumunun qarşısını aldı.
Lakin Əyyubilərdən olan Takiyyüddin Ömər 1191-ci ildə Əhlətşahların hakimiyyəti altında olan Hanini ələ keçirərək Əhlətə yürüş etdi. O, bir müddət şəhəri mühasirədə saxlasa da, heç bir nəticə əldə etmədən oranı tərk etməli oldu. Sonra Malazgirtə hücum etdi. Lakin Ərzurum məliyi Saltukun qızı Mama Xatun əhlatşahların köməyinə gəldi və Malazgirtin işğalının qarşısını aldı. Bu səbəbdən mühasirə uzun müddət davam etdi və Takiyyüddin 1191-ci ilin oktyabrında vəfat edəndə Bəgtimur rahat nəfəs aldı. Lakin Əyyubilərin Əhlətə basqın etmək istəyi Səlahəddin 1193-cü ildə vəfat edənə qədər davam etdi.
Bəgtimur Səlahəddinin vəfatını eşidəndə çox sevindi və adını əl-Məlikü’l-Müəzzəm Səlahəddin Əbdüləziz qoydu. Onun bu davranışı tarixçilər tərəfindən pislənir.
Səlahəddinin ölümündən sonra Artuklu Yavlak Arslan və Mosul Atabəyi İzzəddin Məsudla anlaşan Seyfəddin Bəgtimur Meyyafarikini geri almağa çalışsa da, onun 1193-cü il mayın 5-də vəfatı ilə bu cəhd yarımçıq qaldı. Bəgtimurun Batınilər tərəfindən öldürüldüyünə dair şayiələr yayıldığı üçün onun yerinə tamah salan kürəkəni Bədrəddin Aksunqur Hezar Dinari tərəfindən öldürülməsi də mümkündür. İbn əl-Əsirə görə, o, Hezar Dinari tərəfindən öldürülmüşdür.
Bəgtimur ədalətli, təqvalı, səxavətli, cəsur və ədəbli bir hökmdar idi, xeyriyyəçiliyi və xeyirxah işləri sevər, alimləri, yoxsulları, sufiləri himayə edirdi. O, çoxlu sədəqə verir və insanlarla çox gözəl rəftar edirdi. Erməni tarixçisi Vardan Bəgtimur onun Sasun bölgəsini də fəth etdiyini və Takiyyüddin Ömərin ölümündən sonra xristianlara qarşı çox yaxşı davrandığını yazır.
Ardı var